Tảo mộ vốn là truyền thống văn hóa nhớ về cội nguồn tổ tiên của người Việt và ở mỗi nơi phong tục, nghi lễ có những nét khác nhau. Với người Hà Nhì đen ở Y Tý, sau khi người chết chôn được 3 năm, gia đình mới tiến hành thăm viếng mộ phần và làm lễ tảo mộ của người đã khuất. Người Hà Nhì quan niệm, tảo mộ không có nghĩa là buồn đau, mất mát, mà là ngày mừng cho người đã khuất có “nhà” mới khang trang hơn và được siêu thoát ở một thế giới khác. 

Những ngày tôi có mặt ở Y Tý là dịp gia đình ông Phu Gió Mía ở thôn Lao Chải đến kỳ làm lễ sửa sang lại chỗ ở mới cho bố ông. Điều thú vị trong cách đặt tên mà của người Hà Nhì là gọi theo cách phụ tử liên danh, nghĩa là tên cha nối với tên con làm tên đệm, có vần điệu rất dễ nhớ. Thế nên tên đệm Gió của ông Mía là lấy từ tên người bố đã mất, ông Phu Sè Gió.

Mộ của ông Phu Sè Gió trong một khu rừng nằm lưng chừng núi và để sửa “nhà” cho ông, các con cháu phải chuẩn bị từ nhiều ngày trước đó. Trong năm, gia đình ông Phu Gió Mía đã chuẩn bị một chú lợn cúng, được nuôi riêng để lấy phần thủ và đuôi làm lễ cúng bố ông ở lễ tảo mộ. Những người thân hai bên nội ngoại của ông Phu Sè Gió cũng đã được báo trước ngày tốt và mỗi người đều sắm sửa một số lễ vật cần thiết như gà trống, gạo nếp, trứng luộc, vàng hương...

Việc tảo mộ ông Phu Sè Gió được bắt đầu từ sáng sớm nên gia chủ và bà con trong bản lên rừng từ lúc 5h sáng. Trong mù sương của rừng già Y Tý, bước chân tôi cố để bám sát theo những bóng người liêu xiêu phía trước bởi chỉ cần mất dấu họ là không thể tìm thấy lối đi tiếp, hoặc trở về. 

Mộ ông Phu Sè Gió được bắt đầu “sửa” sau nghi lễ cúng bằng tiết gà trống trước cửa mộ, nơi gia chủ tiến hành dựng cây nêu tre có treo hình các con giống được gấp bằng giấy bản, hình con thuyền nơi đầu mộ. Mỗi người đến tham gia cùng gia chủ khấn lạy rồi xúc một xẻng đất mới đắp lên ngôi mộ. Đàn ông mổ lợn, pha chế thịt ở một góc rừng. Đàn bà làm bánh giầy, hái lá thơm, nấu nướng. Người già sắm mâm cúng. Trẻ nhỏ nhặt rau, múc nước...

Nghi lễ chính của việc mời người đã khuất về hưởng lộc được tiến hành ở cửa mộ - đó là nơi ra vào của linh hồn. Khi làm lễ, mọi người cùng quỳ lạy và rót ruợu vào chiếc bát to đặt trước cửa mộ. Bắt đầu là những bậc cao niên gắn bó ruột thịt với người đã khuất, sau đó lần lượt từng người một cùng chia thức ăn trên mâm cúng vào một mảnh lá chuối đặt trước cửa mộ. Họ cùng thắp hương và đốt tiền, vàng mã cho người chết. Khi phần lễ kết thúc, mâm cơm của các gia đình cũng được dọn ra quanh khu rừng và cả bản sẽ có một bữa cơm chung mừng “nhà” mới cho ông Phu Sè Gió.