Chuyên gia nói gì về việc Sơn Hải bị đánh trượt gói thầu cao tốc gần 1.500 tỷ?

Mới đây, sau khi bị đánh trượt gói thầu xây cao tốc TP. HCM - Thủ Dầu Một - Chơn Thành đoạn qua tỉnh Bình Phước với lý do "không đáp ứng về yêu cầu kỹ thuật", Tập đoàn Sơn Hải đã có văn bản gửi Ban Quản lý dự án Đầu tư Xây dựng tỉnh Bình Phước (chủ đầu tư) về việc phản đối lựa chọn nhà thầu đối với gói thầu xây dựng này.

Việc Sơn Hải bất ngờ bị loại khỏi gói thầu khiến không ít người cảm thấy ngạc nhiên bởi đây là doanh nghiệp từng thực hiện nhiều công trình trọng điểm quy mô lớn nổi tiếng trên cả nước, có uy tín về chất lượng cũng như tiến độ thi công.

Liên quan đến những khúc mắc này dưới góc nhìn pháp lý, ThS. Luật sư Nguyễn Văn Đỉnh - Chuyên gia pháp lý đầu tư, bất động sản đã có những chia sẻ cụ thể.

Mới đây, trường hợp Tập đoàn Sơn Hải đưa ra mức giá dự thầu thấp nhất và cam kết bảo hành công trình đến 10 năm nhưng vẫn bị loại với lý do 'không đáp ứng yêu cầu kỹ thuật' đang gây nhiều tranh luận. Theo ông, quy trình đánh giá hồ sơ kỹ thuật trong trường hợp này có đảm bảo được tính minh bạch và hợp lý không?

Luật Đấu thầu là "luật hình thức", quy định về hồ sơ, trình tự, thủ tục, quy trình… lập, phê duyệt, đăng tải hồ sơ mời thầu; chuẩn bị và nộp hồ sơ dự thầu; tổ chức chấm thầu để lựa chọn nhà thầu đáp ứng yêu cầu của cuộc đấu thầu (gồm năng lực kinh nghiệm, năng lực kỹ thuật, năng lực tài chính… và bỏ giá thấp nhất).

Do không có đầy đủ hồ sơ, tài liệu gồm hồ sơ mời thầu, hồ sơ dự thầu của các nhà thầu nên tôi không thể đánh giá cụ thể, chi tiết. Tuy nhiên, tôi có được tiếp cận báo cáo đánh giá của Tổ chuyên gia đấu thầu do đơn vị tư vấn đấu thầu là Công ty CP Tư vấn Văn Phú thực hiện.

Giả định các tình tiết của báo cáo đánh giá này là đúng, phù hợp với hồ sơ thì có thể thấy cuộc đấu thầu có 5 nhà thầu tham gia. Trong đó, kết quả đánh giá về kỹ thuật cho thấy có 4/5 nhà thầu không đạt yêu cầu, ngoài Công ty TNHH Tập đoàn Sơn Hải còn có 3 nhà thầu khác là Công ty Cổ phần Tập đoàn CIENCO4, Liên danh cao tốc IB2500057961, Liên danh cao tốc Bình Phước. Duy nhất chỉ có Liên danh cao tốc HCM - TDM - CT là đáp ứng yêu cầu về mặt kỹ thuật.

Theo quy định của pháp luật đấu thầu, chỉ có nhà thầu đáp ứng yêu cầu về mặt kỹ thuật (Liên danh cao tốc HCM - TDM - CT) mới được xem xét tiếp về tài chính.

Kết quả đánh giá về tài chính cho thấy giá dự thầu sau hiệu chỉnh sai lệch thừa trừ giá trị giảm giá (nếu có), tính ưu đãi (nếu có) của nhà thầu này là 866.455.190.550 đồng. Liên danh cao tốc HCM - TDM - CT) là nhà thầu được xem xét, xếp hạng và thứ tự xếp hạng nhà thầu này là thứ nhất.

Do giá dự thầu của nhà thầu cao hơn giá gói thầu nên Tổ chuyên gia đã kiến nghị Bên mời thầu cho phép nhà thầu chào lại giá dự thầu. Kết quả sau khi chào lại giá dự thầu, Liên danh cao tốc HCM - TDM - CT trúng thầu với giá 845.486.896.665 đồng.

Trong thực tiễn đấu thầu, quan điểm 'giá thấp nhất không hẳn là tốt nhất' thường được dẫn chiếu để loại nhà thầu, tuy nhiên nếu thiếu cơ sở kỹ thuật rõ ràng thì có thể phát sinh cách hiểu khác nhau. Theo ông, liệu nguyên tắc này có nên được quy định cụ thể và chặt chẽ hơn trong luật để bảo đảm tính minh bạch và hạn chế rủi ro lạm dụng?

Với nhà thầu Sơn Hải, có thể thấy đây là đơn vị thi công bài bản, chuyên nghiệp với uy tín, chất lượng đã được khẳng định qua các công trình, gói thầu lớn, trọng điểm đã triển khai từ Bắc vào Nam những năm qua. Chất lượng công trình và giá thành của nhà thầu này đều nổi trội hơn so với các nhà thầu có trên thị trường.

Tuy nhiên nếu căn cứ vào báo cáo đánh giá của Tổ chuyên gia đấu thầu thì hồ sơ của Sơn Hải không đáp ứng được yêu cầu về mặt kỹ thuật, gồm: Không đáp ứng yêu cầu về vật tư thiết bị cung cấp cho gói thầu; Không đáp ứng yêu cầu về tổ chức thực hiện BIM trong gói thầu; Không đáp ứng yêu cầu về máy, thiết bị xây dựng phục vụ thi công gói thầu (một số thiết bị thi công không có tài liệu kiểm định an toàn kỹ thuật và bảo vệ môi trường hoặc giấy chứng nhận kiểm định theo yêu cầu của hồ sơ mời thầu)...

Nếu thông tin này là chính xác thì có thể thấy Sơn Hải dường như đã quá tự tin vào năng lực kỹ thuật, kinh nghiệm và mức giảm giá, tiết kiệm của mình nên có lỗi trong quá trình chuẩn bị hồ sơ dự thầu cũng như quá trình làm rõ theo yêu cầu của Tổ chuyên gia.

Về nguyên tắc với một cuộc đấu thầu thì hồ sơ mời thầu là căn cứ pháp lý, là "barem" chung để các nhà thầu chào thầu nhằm bảo đảm tính cạnh tranh, công bằng, minh bạch, hiệu quả kinh tế. Nếu quá trình đấu thầu diễn ra công khai, minh bạch, không có hành vi thông đồng, vi phạm pháp luật thì việc một nhà thầu không đáp ứng được yêu cầu về mặt kỹ thuật sẽ không được xem xét tiếp về mặt tài chính.

Do đó, các con số ấn tượng về giá bỏ thầu thấp, tỷ lệ giảm giá cao… của Sơn Hải sẽ không được xem xét, đánh giá. Điều này đặc biệt quan trọng với cuộc đấu thầu theo hình thức một giai đoạn, hai túi hồ sơ. Đây cũng là một bài học kinh nghiệm quý giá đối với nhà thầu Sơn Hải cũng như các nhà thầu thi công xây lắp khác.

Theo chuyên gia, hiện tượng xây dựng bộ tiêu chí kỹ thuật quá chi tiết, thậm chí mang tính 'lắt léo', có thể bị xem là một cách hợp thức hóa việc loại trừ nhà thầu ngoài khuôn khổ luật định hay không? Nếu có, đâu là ranh giới pháp lý cần thiết để phân biệt giữa tiêu chí kỹ thuật chính đáng và tiêu chí mang tính hạn chế cạnh tranh không cần thiết?

Vấn đề này đã quy định rõ trong Luật Đấu thầu 2023. Điều 44 của luật này đã quy định rõ: Hồ sơ mời thầu không được nêu bất cứ điều kiện nào nhằm hạn chế sự tham gia của nhà thầu hoặc nhằm tạo lợi thế cho một hoặc một số nhà thầu gây ra sự cạnh tranh không bình đẳng. Trường hợp hồ sơ mời thầu có vi phạm quy định này thì các nội dung vi phạm sẽ bị coi là vô hiệu, không phải là căn cứ để đánh giá hồ sơ dự thầu.

Trong vụ việc này, theo thông tin từ Sơn Hải thì họ đã gửi kiến nghị đến cơ quan có thẩm quyền là UBND tỉnh Bình Phước.

Đây là quyền lợi hợp pháp của nhà thầu, được quy định tại Điều 89 Luật Đấu thầu (về giải quyết kiến nghị trong hoạt động đấu thầu). Theo đó, khi thấy quyền và lợi ích hợp pháp bị ảnh hưởng, nhà thầu được kiến nghị người có thẩm quyền, chủ đầu tư, bên mời thầu xem xét lại các vấn đề trong quá trình lựa chọn nhà thầu. Ngoài ra, nhà thầu còn có quyền gửi đơn khiếu nại, tố cáo hoặc khởi kiện để tự bảo vệ quyền lợi của mình.

Quá trình giải quyết kiến nghị, nếu cơ quan có thẩm quyền phát hiện hồ sơ mời thầu đặt ra điều kiện nhằm hạn chế sự tham gia của nhà thầu hoặc nhằm tạo lợi thế cho một số nhà thầu, gây ra sự cạnh tranh không bình đẳng; hoặc việc đánh giá hồ sơ dự thầu được thực hiện thiếu minh bạch, khách quan thì kết quả đấu thầu có thể bị hủy bỏ; tổ chức, cá nhân vi phạm tùy mức độ mà có thể bị xem xét xử lý kỷ luật hoặc thậm chí phải chịu trách nhiệm hình sự. Tuy nhiên, việc đánh giá phải được thực hiện trên hồ sơ thực tế và phải do cơ quan có thẩm quyền thực hiện.

Qua nghiên cứu sơ bộ báo cáo đánh giá của Tổ chuyên gia đấu thầu thì có thể thấy một điểm bất thường là cả 4 nhà thầu "bị đánh trượt" đều mắc 3 lỗi y hệt như nhau (Không đáp ứng yêu cầu về vật tư thiết bị cung cấp; Không đáp ứng yêu cầu về tổ chức thực hiện BIM; Không đáp ứng yêu cầu về máy, thiết bị thi công). Cần nhấn mạnh rằng Sơn Hải hay Công ty Cổ phần Tập đoàn Cienco4 đều là những nhà thầu lớn, đã tham gia đấu thầu tại nhiều gói thầu, công trình nên việc cùng "phạm quy" ở 3 lỗi giống nhau là rất đáng tiếc và khó hiểu.

Tuy nhiên, do Sơn Hải đã gửi kiến nghị đến UBND tỉnh Bình Phước nên việc giải quyết kiến nghị sẽ do UBND tỉnh Bình Phước chịu trách nhiệm.

Trong một số trường hợp, nhà thầu có giá dự thầu cao nhất lại được lựa chọn, trong khi những nhà thầu có uy tín và mức giá cạnh tranh hơn bị loại. Điều này có phản ánh bất cập trong quy trình đấu thầu hiện nay không? Và liệu nó có thể dẫn đến nguy cơ lãng phí ngân sách hoặc làm giảm tính công bằng trong cạnh tranh?

Việc một cuộc đấu thầu mà nhà thầu có giá dự thầu cao nhất lại được lựa chọn, trong khi những nhà thầu có uy tín và mức giá cạnh tranh hơn bị loại không phải hiện tượng hiếm gặp. Như tôi đã nêu, với một cuộc đấu thầu thì hồ sơ mời thầu là căn cứ pháp lý, là "barem" chung để các nhà thầu chào thầu. Nếu một nhà thầu không đáp ứng được yêu cầu về mặt kỹ thuật sẽ không được xem xét tiếp về mặt tài chính.

Do đó việc đánh giá về tài chính (giá bỏ thầu cao/thấp, tỷ lệ giảm giá bao nhiêu so với giá gói thầu…) sẽ chỉ được thực hiện với các nhà thầu đã vượt qua vòng đánh giá về kỹ thuật. Điều này đặc biệt quan trọng với cuộc đấu thầu theo hình thức một giai đoạn, hai túi hồ sơ.

Cần phải nhấn mạnh rằng quá trình xây dựng Luật Đấu thầu 2023, cơ quan chủ trì soạn thảo là Bộ Kế hoạch & Đầu tư (nay là Bộ Tài chính) đã chỉ ra tình trạng một số chủ đầu tư lợi dụng phương thức một giai đoạn, hai túi hồ sơ để loại bỏ nhà thầu ngay trong bước đánh giá về kỹ thuật, đến bước đánh giá về tài chính thì chỉ còn lại duy nhất một nhà thầu. Tuy nhiên tiêu chí áp dụng theo luật vẫn còn quá chung chung, mang tính định tính nên có thể dẫn đến cách hiểu khác nhau trong áp dụng tại mỗi địa phương. Thực tế, vẫn còn trường hợp chủ đầu tư, bên mời thầu sử dụng phương thức một giai đoạn, hai túi hồ sơ để loại bỏ nhà thầu ở "vòng gửi xe".

Tổng Bí thư Tô Lâm đã chỉ ra rằng Luật Đấu thầu hiện tại đang mang trong mình "bốn tội rất nặng", bao gồm làm chậm tiến độ phát triển, sản phẩm kém chất lượng, lãng phí nguồn lực và làm hỏng, làm mất cán bộ. Ông nhận định như thế nào về sự cần thiết phải sửa đổi Luật Đấu thầu để khắc phục những bất cập này?

Hiện nay Bộ Tài chính đang nghiên cứu sửa đổi toàn diện Luật Đấu thầu 2023 để đáp ứng đòi hỏi của thực tiễn, gắn với yêu cầu cải cách thể chế trong một giai đoạn phát triển quan trọng được gọi là "kỷ nguyên vươn mình" của dân tộc. Bỏ qua một bên câu hỏi về tính đúng/sai của cuộc đấu thầu, chúng ta cần nhìn nhận sâu hơn để trả lời một câu hỏi then chốt hơn: Liệu cuộc đấu thầu này (và những cuộc tương tự) có đáp ứng được yêu cầu cao nhất, là "hồn cốt", tinh thần của pháp luật đấu thầu là bảo đảm cạnh tranh, công bằng, minh bạch, hiệu quả kinh tế hay chưa?

Đi vào chi tiết, liệu một chuỗi các hành động gồm lập, phê duyệt, đăng tải hồ sơ mời thầu; chuẩn bị và nộp hồ sơ dự thầu; tổ chức chấm thầu để lựa chọn nhà thầu đáp ứng yêu cầu và bỏ giá thấp nhất đã đáp ứng được mục tiêu là phát huy tối đa tính cạnh tranh, công bằng, minh bạch, hiệu quả kinh tế hay chưa? Liệu chủ đầu tư, cơ quan có thẩm quyền có lựa chọn được nhà thầu có năng lực tốt, triển khai tiết kiệm hay chỉ chọn được nhà thầu có hồ sơ được trình bày tốt hơn?

Để dễ hình dung, có thể so sánh với tiêu chí về một nền giáo dục tốt. Trong một nền giáo dục tốt thì cách dạy, cách ra đề thi, chấm thi phải khơi gợi, khuyến khích học sinh để những em giỏi, thông minh sẽ được lựa chọn, thay vì chỉ chọn được các em gà nòi, học tủ, học theo bài vở…

Đây sẽ là nhiệm vụ rất quan trọng, nặng nề của các cơ quan, tổ chức, cá nhân tham gia vào quá trình xây dựng Luật Đấu thầu sửa đổi nhằm đáp ứng yêu cầu mới của thực tiễn.

Trong trường hợp xuất hiện dấu hiệu vi phạm quy định pháp luật về đấu thầu, chẳng hạn như loại bỏ nhà thầu có năng lực và mức giá cạnh tranh hơn, theo ông, cơ chế giám sát và xử lý hiện nay đã đủ mạnh để bảo đảm công bằng và minh bạch chưa? Nếu chưa, cần cải cách theo hướng nào để tăng hiệu quả và tính răn đe của hệ thống này?

Luật Đấu thầu đã quy định cụ thể công tác thanh tra, kiểm tra, xử lý vi phạm trong đấu thầu. Tổ chức, cá nhân vi phạm có thể chịu chế tài kỷ luật, hành chính hoặc hình sự… Chẳng hạn, Điều 222 Bộ luật hình sự hiện hành đã quy định chế tài với hành vi vi phạm quy định về đấu thầu gây hậu quả nghiêm trọng. Tuy nhiên thực tế xử lý theo tội danh này thời gian qua chưa nhiều, chưa đảm bảo tính răn đe.

Nếu xử lý nghiêm khắc, triệt để hơn, cơ quan quản lý có thể tạo ra một số tiền lệ có tác dụng răn đe, giúp phát huy hiệu quả của hoạt động đấu thầu.

Xin cảm ơn ông về những chia sẻ này!