“Đô thị Thông minh” và “Bảo tồn di sản” qua câu chuyện Dinh Thượng Thơ

Dinh Thượng Thơ tại quận 1 TP. HCM (Ảnh TL MTĐT)

"Đô thị thông minh là đô thị bền vững"

“Đô thị Thông minh” là một thuật ngữ mới đang được nhắc đến nhiều nhất trong các diễn đàn về kiến trúc và đô thị thời gian gần đây. Rất nhiều trong chúng ta vẫn đang nghĩ rằng: đô thị thông minh chỉ thuần túy là đô thị mà ở đó công việc quản lý sẽ có sự tham gia của máy móc, công nghệ hỗ trợ. Thực ra chúng ta nên hiểu nghĩa rộng hơn, “đô thị thông minh” là sự vận hành nó một cách thông minh, là đô thị ngày càng phát triển hoàn chỉnh và ngày càng trở nên đáng sống. Như vậy “Đô thị thông minh” chính là “Đô thị bền vững”.

Có 4 yếu tố phát triển đô thị: Nhà quản lý (các cấp chính quyền), Nhà đầu tư (những người có đầu óc kinh tế); Nhà chuyên môn (các nhà khoa học, nhà nghiên cứu) và Người dân, cộng đồng. “Đô thị thông minh” phải được xây dựng từ những người dân thông minh, nhà đầu tư thông minh và chính quyền thông minh cùng với các nhà chuyên môn tận tâm.

Người ta lo sợ: BẢO TỒN & PHÁT TRIỂN là mâu thuẫn, là đối kháng, đó là một cách hiểu chưa đầy đủ thiếu bản chất. Thực tế từ các trường hợp của những đô thị đang ở giai đoạn phát triển cao, bảo tồn và phát triển không bao giờ đối kháng. Hay nói cách khác, đối kháng chỉ xảy ra khi những người thực hiện cả 2 công việc này không hiểu, không biết cách làm thế nào cho đúng. Những bên đối kháng không biết kết hợp và nương vào nhau mà chỉ khăng khăng, bảo thủ để hoặc giữ bằng được không cho chuyển đổi, kìm hãm phát triển, hoặc hiểu theo nghĩa “phát triển” thì phải “đập đi, xây mới”. Trong lúc đó phần còn lại (chủ yếu là cộng đồng dân cư đô thị) thì thờ ơ với di sản do chủ quan, không chịu tìm hiểu. Mà với thái độ như vậy chắc chắn họ sẽ đứng ngoài cuộc để chờ xem các cuộc bức tử di sản tiếp tục tái diễn, để rồi ngậm ngùi và lãng quên…

Di sản là quà tặng của quá khứ cho nền kinh tế

Phải hiểu DI SẢN chính là quà tặng của quá khứ cho NỀN KINH TẾ đô thị hôm nay. Có biết bao nhiêu đô thị đã khai thác tốt du lịch từ di sản. Đó là nguồn lợi kinh tế vô cùng lớn. Nhìn lại quá khứ, từ hơn 70 năm trước khi đất nước còn đang chiến tranh, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã nhận định: “Việc BẢO TỒN cổ tích (cổ tích được hiểu là khái niệm di sản) là công việc rất quan trọng và rất cần thiết cho công cuộc kiến thiết nước Việt Nam”. (Theo Sắc lệnh về việc bảo tồn di sản văn hóa dân tộc số 65/SL ngày 23/11/1945 mà sau này thành ngày Di sản Văn hóa Việt Nam).

Sài Gòn năm 1968, một đô thị với đặc trưng sông nước và ảnh hưởng của kiến trúc Pháp (Ảnh TL tác giả)

Thành phố có bản sắc mới là thành phố hấp dẫn nhà đầu tư. Thực tế cho thấy các đô thị cổ trên thế giới làm bảo tồn không phải vì họ nhiều tiền nên mới dám nghĩ đến nghệ thuật, mới “chịu chơi”, mà họ bảo tồn vì họ là những người có tư duy tài chính quá tốt. Họ biết cách chăm cho “con gà đẻ trứng vàng” cho nó tiếp tục đẻ những quả trứng to hơn.

PGS.TS.KTS. Trần Văn Khải đã từng chia sẻ: “Đập di sản là đập bể chén cơm của người dân ngay tại chỗ”. Hiểu ra thì câu này hoàn toàn chính xác. Ít nhất là chúng ta nhìn thấy ngay nó ảnh hưởng đến từ đứa bé bán hàng rong cho đến các doanh nghiệp kinh doanh dịch vụ, các hãng lữ hành, các hãng hàng không sẽ ế ẩm vì khách du lịch đổ về nơi khác. Sở dĩ hiện nay tour du lịch lên Đà Lạt thưa dần trong khi tour Hội An vẫn đảm bảo đông khách, hay tour Phú Yên sắp phải mở thêm… cũng chính vì những cách ứng xử khác nhau với Di sản. Sa Pa và Đà Lạt đang là những bài học nhãn tiền cho các nhà đầu tư và các nhà quản lý khi hoạch định chiến lược sai: Xây dựng các công trình na ná ở đâu cũng có, xây vô tội vạ và phá di sản vô tội vạ. Nhà đầu tư quên mất lý do ban đầu khi lựa chọn địa điểm để đầu tư là bởi vì nơi đó có Di sản, có giá trị văn hóa vẫn còn đang được bảo tồn, truyền lại nguyên vẹn. Cái lợi trước mắt khiến họ quên mất nhiệm vụ của họ là phải tiếp tục gìn giữ giá trị cốt lõi này vì đó mới chính là yếu tố Bền vững.

Nhìn lại khu Ba Son (Xưởng Thủy Ba Son) là một ví dụ đáng tiếc về bảo vệ và bảo tồn di sản của thành phố. Thay thế một công trình có giá trị lịch sử không chỉ của Việt Nam mà của khu vực bằng những khối nhà cao tầng vô tri, nén hàng ngàn căn hộ trong đó; đồng thời toàn bộ cảnh quan và không gian ven sông Sài Gòn tại khu vực này vốn rất đẹp và thoáng đãng ngay khu vực trung tâm và nối liền công viên Bạch Đằng nay đã biến mất. Mất gió, mất view, mất cân bằng quy hoạch và quan trọng nhất là ta đã mất đi một di sản mà các nước như Thái Lan, Singapore, Hàn Quốc… muốn cũng không thể có được.

Hình ảnh Xưởng Thủy Ba Son trước khi được phá bỏ xây dựng khu đô thị mới (Ảnh TL tác giả)

Những bài học trên thế giới

Trên thế giới có rất nhiều các trường hợp bảo tồn và tái thiết di sản rất thành công. Có thể kể đến 4 cách bảo tồn được lựa chọn:

Thứ nhất là Bảo tồn: Kìm hãm sự xuống cấp của công trình, giữ nguyên hiện trạng lịch sử của nó. Duy trì và sửa chữa công trình tiếp tục theo thời gian.

Thứ hai là Khôi phục: Xác định được giai đoạn có ý nghĩa đối với công trình và sửa chữa, khôi phục lại nó, đồng thời loại bỏ những ảnh hưởng của những giai đoạn khác.

Thứ ba là Tái thiết: Tái tạo lại sự xuất hiện của một vật thể hoặc một cấu trúc không còn tồn tại thông qua việc xây dựng mới nhằm trả lại khả năng diễn đạt cho công trình.

Thứ tư là Phục hồi chức năng: Đây là phương pháp thừa nhận sự cần thiết phải thay đổi hoặc thêm vào các chi tiết khác để đáp ứng tiếp tục khả năng sử dụng hoặc thay đổi chức năng sử dụng của công trình, nhưng vẫn phải giữ được tính lịch sử của công trình đó.

Ngoài giá trị như một công cụ tái phát triển xã hội, các di sản còn có giá trị văn hóa, xã hội, thẩm mỹ và lịch sử (còn được định nghĩa là giá trị “Truyền thông”). Vực dậy một di sản mang lại những ảnh hưởng rất tốt đến môi trường, cộng đồng xung quanh, mang lại nhiều lợi ích hữu hình và vô hình.

Một trường hợp khá nổi tiếng là Khu công nghiệp khai thác than đá Zeche Zollverein, Essen, Đức. Đây vốn là một trung tâm khai thác than đá và thép quan trọng nhất của Đức nửa sau thế kỷ 20. Trải qua vòng đời của mình, ngày nay, công trình được cải tạo lại thành khu liên hợp bảo tàng, biễu diễn nghệ thuật, hòa nhạc, nhà hàng, cafe rất độc đáo và mang lại nguồn thu khổng lồ về du lịch. Không đập phá, chỉ đưa thêm công năng mới và thổi vào một luồng sinh khí mới, công trình này đã phát huy giá trị vượt ra khỏi giá trị ban đầu của nó, làm cho cả khu vực xung quanh sầm uất lên.

Công năng mới trên nền cũ tại khu công nghiệp khai thác than đá Zeche Zollverein (Ảnh TL tác giả)

Một trường hợp khác là khu cảng Albert Dock tại Liverpool, Anh. Có thể nói, công trình này là một chứng tích quan trọng cho thời kỳ công nghiệp trước thế kỷ 19 ở Anh, đồng thời cũng đóng vai trò như là một chứng tích lịch sử của các cuộc chiến tranh. Ngày nay, Albert Dock là một trong những điểm du lịch hấp dẫn bậc nhất của Liverpool và là một thành phần quan trọng thuộc khu vực được UNESCO công nhận Di sản Thế giới. Đồng thời, Albert Dock cũng là phức hợp đa chức năng thu hút nhất ở Vương quốc Anh khu vực ngoài London.

Cảng Albert Dock ngày nay (Ảnh TL tác giả)

Bài học từ việc tái thiết di tích tại Clark Quay ở Singapore. Tiền thân là nhà kho lưu trữ hàng hóa, doanh trại quân đội cứu tế thời thuộc địa, Clark Quay có nhiều nhà cổ, nhà kho và địa điểm có giá trị lịch sử. Đối với chiến lược bảo tồn và tái sử dụng lại các công trình cũ này, nhà nước bán quyền sử dụng đất (trong 99 năm) cho các nhà phát triển dự án. Dự án phải được xem xét trên khía cạnh phát huy thế mạnh lịch sử của khu vực.

Rất nhiều các giải pháp đã được áp dụng như: Giữ nguyên các chi tiết kiến trúc có giá trị; sửa chữa, phục hồi các chi tiết xuống cấp; sơn phết lại các dãy nhà cổ và chi tiết kiến trúc để tạo không khí tươi mới cho những dãy nhà cũ; giải tỏa các nhà hàng, cửa hàng kém chất lượng dọc sông, biến không gian giữa các nhà hàng, cửa hàng thành một khu phố đi bộ; thiết kế hệ thống mái che đặc biệt trên các tuyến đi bộ và ở các sàn nhà hàng, café dọc sông; các mái che tham gia vào di tích như 1 sự tương phản để làm nổi bật công trình cũ.

Clark Quay ở Singapore trước khi được quy hoạch phát triển gắn với bảo tồn...

Clark Quay ở Singapore hiện nay (Ảnh TL tác giả)

Những chính sách trên đã tạo ra việc làm cho xã hội, thu hút đầu tư, phát triển du lịch...tạo nên sự phát triển bền vững cho khu vực. Ngày nay, đây là một khu du lịch, tham quan, mua sắm sầm uất và hấp dẫn của Singapore.

Ba đề xuất cho bảo tồn Dinh Thượng Thơ

Đã đến lúc những nhà chuyên môn phải tham gia vào đời sống đô thị một cách mạnh mẽ hơn. Phải phân tích và phản biện, phải tham gia sâu hơn trong công tác tư vấn cho chính quyền. Thậm chí yêu cầu chính quyền cho tham gia tư vấn chủ đầu tư khi họ thực hiện các dự án có yếu tố bảo tồn.

Đã đến lúc những nhà quản lý phải nhận thức lại vai trò của mình. Các nhà quản lý, những người ra quyết định nếu không nhận thức được di sản là giá trị chung của một đô thị, của quốc gia, của người đô thị đương thời và tương lai, với tư duy “nhiệm kỳ” rất dễ mắc sai lầm, sẽ mắc tội với di sản. Không để con cháu chúng ta sau này khi mất ký ức và di sản.

Như vậy ngay lúc này, suy nghĩ lại đối với Dinh Thượng Thơ vẫn là chưa muộn! Tôi đề nghị, trước mắt dựa vào các phân tích của nhiều nhà chuyên môn về giá trị rất lớn của Dinh Thượng Thơ, thành phố cần đưa công trình này vào danh mục kiêm kê và đánh giá. Đề nghị thành phố giao Sở QH KT chủ trì tổ chức hội thảo để đề xuất phương án bảo tồn và phát triển Dinh Thượng Thơ. Sở QH KT cần tổ chức buổi gặp mặt nhà đầu tư với các nhà khoa học để được nghe phân tích giá trị và đề xuất hướng đầu tư hiệu quả cho cả thành phố và cho doanh nghiệp (WIN-WIN).

*Tác giả là Trưởng bộ môn Lý luận & lịch sử, khoa Kiến trúc nội thất, trường ĐH Kiến trúc TP. Hồ Chí Minh