Hà Nội ngàn năm những dòng chảy kiến tạo

Dòng chảy của những con sông cổ hàng ngàn năm bồi đắp cho miền đất Hà Nội tầng tầng lớp lớp phù sa màu mỡ, kiến tạo nên những địa vực trù phú. Những sông Hồng, sông Thiếp, sông Đáy, sông Tích... quấn quýt với bờ bãi, tiếp nên nguồn sống vô tận cho cư dân hai bên bờ sông, thu hút sự quần tụ trù mật của bao thế hệ người Việt cổ từ lúc sơ khai cho đến thời định đô lập quốc. Và dòng chảy phù sa ấy đã nuôi nấng, nâng niu những xóm chài ven sông lớn dần theo tháng năm thành những làng, những phố để rồi vươn mình lột xác trở thành Kẻ Chợ tấp nập đông vui. Cũng là dòng phù sa chảy mãi ấy đã ấp ôm xoa dịu những mất mát tàn phá của chiến tranh bom đạn, vỗ về phố thị phục hồi từ đau thương mà đứng dậy từng bước khởi sắc và tỏa sáng.

Dòng chảy phù sa duyên dáng tô điểm cho Hà Nội không chỉ là cảnh quan đặc sắc mà còn là trầm tích ngàn năm; là vô số những hồ đầm móng ngựa rải rác khắp miền đất trong sông sau những lần lột xác, chuyển mình. Những hồ Tây, hồ Gươm, hồ Linh Đàm, đầm Vân Trì, đầm Vạc... đều là những đứa con của dòng phù sa ngàn đời được ký thác ở lại với đất, với người Hà Nội như những món hồi môn quý giá đem lại hơi thở trong lành, mặt nước nên thơ cũng như sản vật phong phú.

Những dòng chảy phù sa khi lặng lẽ âm thầm, lúc cuộn trào cuồng nộ hòa quyện cùng lịch sử ngàn năm của Thủ đô cất lên những thiên anh hùng ca của một Thăng Long - Đông Đô - Hà Nội hào hoa anh dũng.

Dòng chảy hàng ngàn năm cổ đại đã hội tụ kết tinh văn hóa về miền Hà Nội ngày nay với sứ mệnh lịch sử: Đất đế kinh muôn đời. Từ thời Thục Phán - An Dương Vương, Cổ Loa thành - kinh đô cổ xưa nhất của vùng Đông Nam Á, di sản kiến trúc cổ xưa nhất của đất nước, những hào nước với con sông Hoàng Giang, sông Cầu, sông Hồng trở thành những dòng chảy miên man, bao bọc che chở cho thành lũy nhưng cũng trở thành những “dòng gươm giáo” chiến đấu chống kẻ thù xâm lược. 

Xuôi dòng lịch sử ngàn năm sau, Lý Thái Tổ cũng theo dòng nước đến miền đất “Nhị Hà quanh bắc sang đông/ Kim Ngưu, Tô Lịch là sông bên này”, “nơi thắng địa, thực là chỗ hội tụ quan yếu của bốn phương, đúng là nơi thượng đô kinh sư mãi muôn đời” để định đô an quốc, bắt đầu một thiên niên kỷ mới cho vùng đất đế kinh. Ngàn năm lịch sử với bao binh biến cũng không vùi dập được sức sống trường tồn của miền đất trong sông. Triều đại nào, dù là nhà Trần, nhà Lê sơ hay nhà Nguyễn, mặc cho những tàn phá của chiến tranh, Thăng Long - Đông Đô - Hà Nội vẫn nương theo dòng chảy lịch sử mà phát triển không ngừng.

Người Pháp khi đặt chế độ cai trị lên Việt Nam, mang theo giấc mơ Tây phương ở Viễn đông, đã phá bỏ rất nhiều những di sản của Thăng Long - Đông Đô và xây dựng một đô thị thuộc địa với tư tưởng thực dân. Nhưng cũng vì thế, một Hà Nội thơ mộng lại tái sinh trong diện mạo mới mẻ. Và như con sông bên bồi bên lở, dòng chảy đô thị ngàn năm dịch chuyển mang một hơi hướng mới, pha trộn truyền thống và cách tân, bản sắc và ngoại lai, lúc hòa quyện, khi song hành tạo nên một tổng hòa đầy lãng mạn, để làm nên một “Paris ở Viễn đông” rực rỡ trong dòng chảy lịch sử đô thị cận hiện đại của Thủ đô.

Sau thời kỳ thuộc địa, trải qua hai cuộc chiến 1945 - 1954 và 1954 - 1975 đầy khốc liệt, Hà Nội vẫn vươn mình trong gian khó, không ngừng phát triển với diện mạo mang những dấu ấn đậm sâu của thời đại. Thế nhưng “mạch ngầm” đô thị lặng thầm tích tụ suốt những tháng năm khó khăn và bất cập dường như phát lộ sau thời kỳ Đổi mới và tuôn trào như một cơn lũ. Tiềm năng phát triển giải phóng một cách bộc phát, đẩy tốc độ đô thị hóa tăng như vũ bão và thiếu kiểm soát. Những đứt gãy không gian, những xâm lấn thô bạo và cả những đua chen, cưỡng chiếm tự phát và tùy tiện đã cuốn phăng đi dáng vẻ hào hoa của một Hà Nội mộng mơ. Những phố xưa nhà cổ mái ngói rêu phong, những thâm nghiêm rợp bóng đang bị chèn ép bởi những lộn xộn mà phô trương, những hào nhoáng mà sáo rỗng. 

Hàng ngàn năm “tụ thủy”, “tụ nhân”, trải bao binh biến loạn lạc, mưa bom, bão đạn, “nơi lắng hồn núi sông ngàn năm” mang trong mình truyền thống lâu đời và trầm tích văn hóa với đặc trưng rất riêng. Những nét văn hóa bốn phương theo dòng nước mà tụ về với “đô thị trong sông”, được chuyển hóa, hun đúc và thổi vào đó chút tinh tế, thanh tao của mảnh đất Kinh kỳ Kẻ chợ. Những dấu ấn truyền thống cứ thế mà trao truyền qua bao thế hệ, hòa vào dòng chảy nội sinh lặng lẽ trong tâm khảm của mỗi người dân nơi đây và rất nhiều người vì yêu Hà Nội mà đến. Có lẽ bởi thế mà sự biến dạng của đô thị không thể làm mất đi hồn cốt của mảnh đất ngàn năm văn hiến. Bên cạnh những tòa nhà cao tầng vẫn là những ngôi nhà truyền thống, bên cạnh những khu đô thị sừng sững lại là những ngôi làng nghề xinh đẹp với cổng làng, mái đình cong cong hay ngôi chùa nhỏ tĩnh lặng dưới bóng cây rợp mát. Những khoảng không gian mang tính phối kết hợp, pha trộn và cả tương phản đối lập càng cho thấy mạch ngầm văn hóa ngàn năm vẫn lặng lẽ cuộn chảy cùng sự đổi thay của Thủ đô.

Những ngôi nhà ống kéo dài mê đắm... với những mái ngói lô nhô xen kẽ bởi những khoảng sân trời nhỏ xinh xinh; bám theo mạng lưới đường nhỏ hẹp, nhiều chỗ quanh co đã hình thành nên một cấu trúc đô thị đặc biệt của Thủ đô. Khu “36 phố phường Hà Nội” khác lạ và đặc sắc hơn nhiều so với Phố cổ Hội An hay Bao Vinh, Gia Hội ở Huế xét trên bình diện đô thị. Lối sống của một cộng đồng đã tạo nên cấu trúc công năng cho một khu dân cư tập trung kết hợp với hoạt động sản xuất thủ công và thương mại đậm đặc. Công năng kiến trúc này là một giá trị của bản sắc đô thị trong phần Thị cổ xưa. Cho dù có những can thiệp mạnh mẽ, “phố Phái” (cách gọi theo tên họa sỹ Bùi Xuân Phái - người chuyên vẽ “36 phố phường” trong cuộc đời của mình) vẫn mang trong mình một sắc thái riêng có, để được trao truyền tiếp nối qua những đổi thay. Để đến hiện tại, khu phố ấy với tên gọi “Phố cổ Hà Nội” được biết đến cả trong và ngoài nước với nhiều giá trị di sản đặc sắc của Thủ đô... Hà Nội liệu có giữ được hồn cốt của một khu phố đậm đặc trầm tích văn hóa; nét lịch lãm, tinh tế của nhà, của phố liệu có nhạt phai trong tương lai?

Không gian đô thị Hà Nội ngày nay là nơi lưu trữ và thẩm thấu các lớp di sản, công trình kiến trúc đại diện của các thời kỳ, từ phong kiến, thuộc địa đến thời bao cấp và đổi mới, hiện đại theo hướng hội nhập phát triển. Sự đa dạng của hình thái kiến trúc đô thị Hà Nội cũng như sự phong phú của hình thái thiên nhiên đã tạo nên một hình ảnh riêng độc đáo của Thủ đô.

Trước hết, bản sắc kiến trúc Hà Nội xuất phát từ tinh thần của một đô thị truyền thống, mà phần Thị được tạo cảm hứng từ các khu phố di sản độc đáo mang tính lịch sử, với các cấu trúc không gian có nguồn gốc nông nghiệp; với khu phố cổ, các làng truyền thống luôn biến đổi hình thái - tự do, phi hình học. Bên cạnh đó là phần Đô đã để lại những di sản kiến trúc hoành tráng từ Hoàng Thành Thăng Long với dấu ấn của các triều đại phong kiến, hay Văn Miếu với lời nguyện “hiền tài là nguyên khí quốc gia” thể hiện truyền thống hiếu học không chỉ của cư dân Thăng Long - Đông Đô - Hà Nội mà còn là của cả quốc gia, dân tộc.

Cấu trúc không gian thành phố vườn của các khu phố thuộc địa được nhiệt đới hóa và địa phương hóa, kết nối liền mạch và hòa hợp với khu phố cổ và các làng xóm truyền thống, tạo nên một không gian tổng thể thống nhất, chỉn chu. Bản sắc kiến trúc hình thành từ hình ảnh một đô thị được đan xen, pha trộn các kiến trúc di sản có từ thời phong kiến, thuộc địa với phong cách hiện đại, Art Deco và Đông Dương cùng các phong cách địa phương châu Âu, để Hà Nội đi vào thơ ca lay động lòng người. Để mỗi khi đi xa, người Hà Nội lại “nhớ phố thâm nghiêm rợp bóng cây, tiếng ve ru những trưa hè” trên những con phố chất đầy năm tháng…, hay nhớ về “tiếng leng keng tàu sớm khuya, hướng ra Đống Đa, Cầu Giấy” của những tuyến tàu điện xưa... mà giờ chỉ còn là hoài niệm!

Hơn bảy mươi năm đã qua kể từ 1954, trải qua bao biến động, thay đổi và phát triển trong chiến tranh và hòa bình, đô thị Hà Nội như những bi ký ghi dấu đổi thay, khắc họa những giá trị hòa trộn trong dòng thời gian và tích đọng thành bản sắc của Thủ đô đương đại.

Một nền kiến trúc “tiền hiện đại”, nghiêm ngặt về công năng, chừng mực về cấu trúc và tạo hình, thích ứng với các điều kiện thiên nhiên và đặc thù bối cảnh 10 năm sau hòa bình lập lại (1954 - 1964). Dấu ấn của một thế hệ kiến trúc sư tốt nghiệp trường Mỹ thuật Đông Dương đã tạo dựng cho Thủ đô một nền kiến trúc sáng sủa, chững chạc và chân thực, tự thân không nhiều hệ lụy. Những công trình tiêu biểu của nền kiến trúc dân chủ cộng hòa như Trường đảng Nguyễn Ái Quốc, Học viện Thủy Lợi, nhà sàn Bác Hồ... đã tạc nên những nét khiêm nhường trong không gian đô thị hôm nay. 

Dù trải qua đứt mạch bởi chiến tranh, bao vây, cấm vận, hơn 20 năm trước Đổi mới (1964 - 1986), dòng chảy đô thị Hà Nội vẫn âm thầm tiếp dẫn kiến trúc hiện đại, như một diễn ngôn về bản sắc riêng: Kiến trúc xã hội chủ nghĩa trong môi trường bản địa. Đáp ứng tính thích nghi và bất toàn trong tư duy sáng tạo, những công trình kiến trúc như: Cung văn hóa Thiếu nhi, Cung văn hóa Lao động, Khách sạn Thắng Lợi và các khu tập thể Kim Liên, Trung Tự, Giảng Võ, Thành Công... là những giá trị tạo nên bản sắc xã hội chủ nghĩa của đô thị Thủ đô thời tiền đổi mới. Một giá trị xã hội - nhân văn, một lối sống tập thể quảng ái và gần gũi. Để lại dấu ấn khó phai của “một thời đạn bom, một thời hòa bình”.

Thủ đô Hà Nội ngày nay đã “đàng hoàng hơn, to đẹp hơn”. Thủ đô hôm nay phát triển lớn gấp nghìn lần xưa, từ vùng đất “trong sông” đến thành phố trải dài hai bên bờ sông Hồng, từ Hà Đông đến xứ Đoài, từ vùng núi cha (Ba Vì) đến núi mẹ (Tam Đảo), từ 36 phố phường nay là 126 xã, phường mới sau sắp xếp. Quy hoạch định hướng phát triển không gian Thủ đô với những thang bậc tầm nhìn nhằm giải quyết những bất cập, thách thức và muôn vàn khó khăn trong bối cảnh đô thị hóa nhanh.

Nếu không có phông địa cảnh thì khó nhận ra sự khác biệt của các khu đô thị mới ở Hà Nội so với các thành phố đương đại trên thế giới. Quan niệm về một khu đô thị cao tầng hoàn chỉnh ngang tầm quốc tế với đầy đủ không gian thương mại, dịch vụ, trường học, bệnh viện, không gian vui chơi giải trí, thể dục thể thao được Vinhomes xây dựng tại Times City, Royal City hay Ocean Park. Đó là giá trị tri thức được thực thi, là không gian sáng tạo, cởi mở, là khát vọng vươn ra biển lớn của đô thị và kiến trúc Thủ đô đương đại. Đô thị Hà Nội ngày nay mang tính hiện đại quốc tế nhiều hơn hiện đại bản địa. Tuyến đường sắt đô thị Cát Linh - Hà Đông, Nhổn - Công viên Thủ Lệ đã lăn bánh tương tự như ở Singapore, Bắc Kinh, Hồng Kông (Trung Quốc), Tokyo (Nhật Bản), Paris (Pháp)... Không có sự khác nhau giữa kiến trúc hiện đại Hà Nội và kiến trúc hiện đại TP.HCM hay Đà Nẵng, Nha Trang, Hải Phòng... Trong trào lưu hiện đại, không gian đô thị vẫn có những dòng chảy riêng - mang hồn đất mẹ. Tượng đài Bắc Sơn dùng chất âm để tưởng niệm những anh hùng liệt sỹ. Nhà hát chèo Kim Mã, phảng phất các “ván chạm”, “đấu củng” là những tín hiệu truyền thống trong bố cục tạo hình. Hình tượng bánh chưng, bánh dày được truyền tải qua thủ pháp tạo hình Nhà Quốc Hội. Những khối xoay làm nên chất “hiện đại bản địa” trong bảo tàng gốm Bát Tràng...

Hướng đến tương lai, Thủ đô sẽ phát triển với mô hình chùm đô thị hiện đại. Các đô thị có tính chất “vệ tinh” phát triển nhằm giảm tải đô thị trung tâm. Vành đai xanh bao quanh các đô thị hướng đến mục tiêu phát triển bền vững. Hệ thống giao thông mà cốt lõi là mạng lưới đường sắt đô thị sẽ định hướng cho sự phát triển thành phố theo mô hình TOD. Thủ đô hướng đến mục tiêu là đô thị toàn cầu, kết nối năm châu. Hướng đến tương lai còn là giữ gìn và phát huy những gì Hà Nội đã có, đã tinh luyện qua dòng chảy nghìn năm. Phát huy các giá trị bản sắc của đô thị Hà Nội không phải là việc nhắc lại các yếu tố hay hình tượng lịch sử, mà là những tín hiệu của các giá trị cốt lõi, là việc tổ chức không gian, là cách thức ứng xử đối với thiên nhiên, môi trường sống ngàn đời. Hướng đến tương lai là khắc phục những nhược điểm của quá khứ và hiện tại. Khó có thể bàn sâu về chất Hà Nội trong kiến trúc và đô thị, nhưng những biểu hiệu cao nhã trong tạo hình, mực thước và vừa phải trong cấu trúc, có duyên trong biểu hiện và cảm nhận thẩm mỹ tạo hình... thì chắc chắn phải là chất Hà Nội. Hy vọng cái chất ấy mãi trường tồn trong dòng chảy đến với tương lai - trong kỷ nguyên vươn mình của cả dân tộc Việt Nam./.