Tăng trưởng dân số trong nhiều trường hợp cũng góp phần làm tăng nguồn tài chính. Ở các thành phố, nơi dân số và kinh tế tăng trưởng đi kèm với nhau có thể được coi là may mắn. Nhưng các thành phố làm thế nào để có thể phát triển và thịnh vượng theo cách bền vững khi được mở rộng lại là điều đáng bàn.
Với các thành phố đang phát triển, nơi dân số và tăng trưởng kinh tế đi đôi với nhau, làm cách nào để mở rộng một cách bền vững?
Thách thức phát triển ở các thành phố đang mở rộng
Các thành phố châu Âu phải đối mặt với những thách thức nghiêm trọng trong những thập kỷ tới. Trên cơ sở động lực dân số, các thành phố này bị phân hóa theo những xu hướng rất khác nhau về cách thức giải quyết những thách thức. Có hai thái cực: Cực này là khoảng 165 triệu công dân EU sống ở các thành phố phát triển năng động (chủ yếu do di cư); còn cực kia, khoảng 25 triệu người đang sống ở các thành phố dần dần tự thu hẹp lại.
Dân số và kinh tế tăng trưởng tất yếu đặt ra nhu cầu phải mở rộng. Nhưng vấn đề đặt ra với các thành phố đang phát triển, nơi dân số và tăng trưởng kinh tế đi đôi với nhau, là làm cách nào để mở rộng một cách bền vững?
Ví dụ chính được đưa ra ở đây sẽ là thành phố Vienna của Áo, bên cạnh đó là trường hợp của Stockholm (Thụy Điển) và Munich (Đức).
Cả ba thành phố này đều thuộc loại thành phố phát triển hài hòa cả về dân số và nền kinh tế. Do đó, cả ba địa phương trên đều quyết định tạo ra một khu dân cư mới nằm trên khu vực giáp ranh thành phố: Aspern Seestadt ở Vienna (đang được xây dựng), Hammarby Sjöstad ở Stockholm (sắp hoàn thành) và Freiham ở Munich (sắp bắt đầu). Ở Aspern sẽ có hơn 20 nghìn người sinh sống trong 10.500 căn hộ trong vòng 20 năm tới; trong khi Hammarby Sjöstad sẽ sớm đạt 25 nghìn cư dân trong 11 nghìn căn hộ; còn Freiham được dự tính là nơi cư trú của 20 nghìn người.
Nhưng xây dựng các khu dân cư mới không phải là giải pháp duy nhất ở các thành phố đang phát triển, còn có những lựa chọn khác để chứa hàng chục ngàn người mới đến. Tạo ra các khu dân cư mật độ cao ở bên ngoài thành phố sẽ tốt hơn là cho phép (hoặc bị buộc, nếu không có lựa chọn khác) những người mới đến bành trướng ra khu ngoại ô. Tuy nhiên, có những thành phố nhằm tránh mở rộng đô thị, đã lựa chọn tái tăng mật độ các khu đô thị hiện có, như trường hợp của Rome, Trieste (Italy) và Dublin (Irland).
Quyết định để xây dựng một khu dân cư hoàn toàn mới có vẻ không phải là một nhiệm vụ quá khó khăn (chẳng điều gì có thể hạn chế được sự tưởng tượng của các nhà quy hoạch), nhưng các sai lầm trong quá khứ đã khiến cho các quan chức thành phố và giới quy hoạch thận trọng. Có nhiều nguy cơ cần tránh khi xây dựng các khu dân cư mới hoàn toàn trong thành phố, ví dụ như các khu vực mới này được phát triển độc quyền bởi khu vực công hay chỉ bởi tư nhân…
Làm sao để đạt được sự phát triển mới với sự kết hợp lành mạnh về các khía cạnh kinh tế, môi trường và xã hội?
Các chung cư lớn đúc sẵn và đơn điệu trải ra hầu như vô tận ở các vùng ngoại ô là sai lầm mà không một thành phố nào (ít nhất là ở châu Âu) muốn lặp lại một lần nữa.
Như vậy, đã rõ những gì nên và không nên làm. Tuy nhiên, vẫn phải trả lời cho câu hỏi chính: Làm sao để đạt được sự phát triển mới với sự kết hợp lành mạnh về các khía cạnh kinh tế, môi trường và xã hội?
Các nhà hoạch định và chính trị của 3 thành phố trong nghiên cứu điển hình đều biết về những xung đột này và cố gắng xử lý chúng một cách cẩn thận trong các quy trình lập kế hoạch dài hạn, bao gồm tất cả các dạng liên quan hiện tại và tương lai.
Ví dụ một số cột mốc trong việc thực hiện kế hoạch lâu dài về quy hoạch vùng Aspern:
Năm 1977, đóng cửa sân bay Aspern (được khai trương từ năm 1912).
Năm 2003, bắt đầu lập quy hoạch cho một khu dân cư mới.
Năm 2005, bắt đầu quy hoạch tổng thể, công bố người chiến thắng - kiến trúc sư Johannes Tovatt (Thụy Điển), người đưa ý tưởng tạo ra một hồ nước ở giữa khu dân cư tương lai.
Năm 2008 - 2009, cuộc thi chi tiết đầu tiên về không gian công cộng.
Năm 2009, bắt đầu xây dựng tuyến đường ngầm.
Năm 2011, lập kế hoạch đấu thầu cho các dự án chung cư và nhà biệt lập.
Năm 2012, tòa nhà văn phòng hoàn chỉnh đầu tiên hoàn thiện, đây cũng là tòa nhà có nguồn năng lượng tái tạo bổ sung.
2012, đường Flederhaus đã được thông tuyến và những con đường đầu tiên đến sân bay (vốn không được tiếp cận trong vòng 100 năm qua) được xây dựng.
Tháng 10/2013, mở các tuyến giao thông công cộng (tuyến xe điện ngầm đến trung tâm thành phố và một số tuyến xe buýt) trước khi đón những cư dân đầu tiên.
Đầu năm 2014, khai trương văn phòng quản lý dân cư, với 15 nhân viên.
Năm 2009 - 2016, giai đoạn phát triển đầu tiên có diện tích 415.000m2, cho 6.500 người.
Giai đoạn 2017 - 2023, diện tích phát triển ròng là 470.000m2; và 2024-2029 là 197.000m2.
Đối với dự án Aspern Seestadt, một cơ quan quản lý cụ thể đã được thành lập để phát triển các cơ sở hạ tầng kỹ thuật (đường giao thông, mạng lưới cống thoát nước, v.v…), xây dựng hồ trung tâm, đất không gian xanh, các khu dân cư và khu vực chức năng khác.
Với việc vận hành nhà máy địa nhiệt Aspern/Essling và hệ thống sưởi ấm kết nối với Vienna, Aspern Seestadt có khả năng tự cung cấp với năng lượng tái tạo.
Hiện tại, có 14 nhà đầu tư (và một tổ chức hợp tác) đang hoạt động trong lĩnh vực phát triển dân cư ở Aspern. Trong trong giai đoạn đầu tiên, có 1/3 trong tổng số 2.500 căn hộ được bán với giá có trợ cấp và 2/3 bán theo nguyên tắc thị trường. Diện tích các căn hộ mới nằm trong khoảng từ 35 đến 110 m2.
Tầng trệt của các tòa nhà mới được xây dựng với trần cao hơn dành cho các văn phòng, cửa hàng, xưởng nghệ thuật; và việc cho thuê những nơi này tuân theo một quy trình cụ thể, thông qua một công ty chuyên nghiệp. Thay vì cao ốc, sẽ có một trung tâm thương mại hỗn hợp đảm bảo trong khoảng cách đi bộ thích hợp.
Kết hợp với mật độ giao thông công cộng cao, diện tích đỗ xe được giới hạn ở mức 0,7 xe/căn hộ (thấp hơn nhiều so với tỷ lệ 1 - 3 xe/căn hộ ở các khu vực lân cận). Các nhà phát triển không phải xây dựng nhiều không gian đỗ xe, nhưng phải đóng góp 1.000 euro/căn hộ cho Quỹ Di động dành cho việc sử dụng xe đạp (hệ thống cho thuê xe đạp, xe đạp điện và xe đạp chở hàng…) và hỗ trợ hệ thống chia sẻ xe hơi.
Tóm lại, một loạt các biện pháp mới đầy sáng tạo trong quy hoạch không gian đô thị Vienna: công ty phát triển chuyên dụng, quan tâm lớn dành cho không gian công cộng và di chuyển, quy hoạch tầng trệt, nhà ở thấp tầng, tập trung mạnh vào quản lý khu phố… Thực tế, khu vực này của Vienna được coi là một hệ sinh thái mở (Living Lab) trong Thành phố thông minh.
Vấn đề cân bằng giữa các mục tiêu môi trường, kinh tế và xã hội
Phát triển đô thị gắn kết là một quá trình phức tạp với nhiều tình huống bất ngờ và sự cân bằng.
Trong quá trình quy hoạch Aspern Seestadt, tất cả các nguyên tắc phát triển đô thị bền vững đã được áp dụng. Tương tự là trường hợp của Hammarby Sjöstad ở Stockholm hay được dự đoán cho Freiham ở Munich, với các mức độ nhiều hay ít.
Do đây là ba thành phố giàu có và có ý thức về môi trường, việc xây dựng những khu nhà ở mới luôn tuân theo các nguyên tắc tốt nhất về phát triển bền vững và toàn diện. Nhưng liệu điều này có đủ để tránh được các hậu quả trong tương lai hay không?
Phát triển đô thị gắn kết là một quá trình phức tạp với nhiều tình huống bất ngờ và sự cân bằng. Bất chấp ý chí cao nhất của các nhà hoạch định và các chính trị gia địa phương, chúng ta không thể chắc chắn về kết quả lâu dài của các dự án quy mô lớn này. Mặc dù không dễ dàng để đưa ra đánh giá và đánh giá trung lập, những dấu hiệu đầu tiên của sự lo lắng có thể đã được nhìn thấy trong trường hợp Vienna và Stockholm.
Việc không hoàn thành (hoặc chỉ một phần) mục tiêu sinh thái ban đầu
Tiêu chuẩn đậu xe ban đầu ở Hammarby Sjöstad, là từ 0,4 - 0,55 xe/căn hộ, đã tăng lên 0,7 khi lãnh đạo của thành phố thay đổi. Điều này có thể đã góp phần vào thực tế rằng giá trị rất cao 80 - 90% tỷ trọng giao thông công cộng liên quan đến di chuyển chưa bao giờ đạt được - tối đa chỉ là 70% (cũng đã là tương đối cao).
Các vấn đề tương tự có thể xảy ra ở Aspern, nơi các cuộc tranh luận gay gắt đang diễn ra về việc thiếu chỗ đỗ xe, và cũng có những tranh luận nhằm đẩy nhanh tốc độ phát triển các con đường - bất chấp kết nối giao thông công cộng tuyệt vời đến trung tâm thành phố.
Mục tiêu giảm thiểu carbon ban đầu đã được đưa ra với Aspern (một số nhà máy điện theo kế hoạch đã không được xây dựng). Vì vậy, thay vì trung hòa carbon, đây sẽ chỉ là khu vực năng lượng thấp (cũng là khá tốt bên cạnh những ví dụ tốt nhất trong lĩnh vực này).
Các kế hoạch đầy tham vọng tại Aspern cho các cửa hàng hỗn hợp và sử dụng văn hóa mặt đất theo định hướng dường như chỉ hiện thực hóa được một phần: không thể cạnh tranh được giá thị trường cho các nghệ sĩ và đó cũng là một cuộc tranh luận để biến một số khu vực này thành căn hộ.
Sự cân bằng giữa mục tiêu môi trường và xã hội
Đã có một đánh giá quan trọng chỉ ra ở Hammarby Sjöstad, là ban đầu dự kiến 50% số căn hộ để dành cho thuê, nhưng điều này đã không đạt được khi chi phí xây dựng tăng và trợ cấp xã hội dần dần bị xóa bỏ ở thập niên 1980, dẫn đến nó lại thuộc sở hữu tư nhân.
Các chỉ trích tiếp theo là dự án Hammarby đã tạo nên một trường hợp rõ ràng (ít nhất là một phần) với việc bán đất công khai cho các nhà phát triển và sau đó là các hộ gia đình tương đối giàu có. Các biện pháp môi trường mà thành phố áp lên các nhà phát triển đã đẩy giá thành xây dựng tăng cao, khiến chỉ các hộ giàu có hơn mới đủ khả năng để mua một căn hộ trong khu vực này, giống như một hình thức “chủ nghĩa môi trường tư sản”.
Còn với Aspern, còn quá sớm để nói về kết quả xã hội. Dấu hiệu đầu tiên khá khác biệt so với trường hợp của Hammarby là giá trị bất động sản ở Aspern tương đối thấp, thậm chí so với một số khu vực nội thành của Vienna (Aspern được cho là quá xa thành phố). Vì vậy, có một nguy cơ thay vì một cấu trúc xã hội cân bằng, có thể phát triển với sự thống trị của các gia đình có thu nhập thấp hơn. Đây không phải là trường hợp duy nhất, trong khu vực Riem ở Munich (phát triển khu dân cư tương tự) đã có nhiều nỗ lực lập kế hoạch để tạo ra một khu vực hỗn hợp cả về văn phòng và khu dân cư và các nhóm thu nhập khác nhau. Tuy nhiên, phân tích gần đây cho thấy sự chiếm ưu thế của những người có thu nhập thấp.
Cân bằng giữa việc xây dựng các khu vực mới và cải tạo khu nhà ở hiện có của thành phố
Đó luôn luôn là vấn đề lớn đặt ra nhằm tập trung nỗ lực của cộng đồng để cải thiện tính bền vững của thành phố theo cách kết hợp. Ngay cả những thành phố giàu nhất cũng không đủ khả năng để tạo ra các khu vực mới thân thiện với môi trường và tái sinh các khu phố cũ đã lỗi thời cùng lúc.
Một dẫn chứng thú vị ở châu Âu với nỗ lực tái tạo bền vững tập trung vào các khu đô thị hiện có là trường hợp của khu Wilhelmsburg ở Hamburg là một trong những ví dụ như vậy. Trong đó có một quá trình nghiên cứu kéo dài 7 năm với mục đích rõ ràng là cải thiện năng lượng dẫn đầu của khu phố có uy tín thấp, bao gồm thông tin thú vị về các biện pháp can thiệp vào các khu phố cổ cũ.
Tầm quan trọng của việc tái sinh bền vững các khu đô thị hiện có là tìm ra các cách tiếp cận sáng tạo để giải quyết các vấn đề ngày càng tăng của các khu vực chung cư đã lỗi thời. Các cải tiến công nghệ khác nhau đã được đề xuất (sử dụng máy bay không người lái để phát hiện tổn thất nhiệt của các tòa nhà hoặc giới thiệu các hệ thống công nghệ thông tin thân thiện với dữ liệu chi tiết) để tăng sự quan tâm của người dân về việc cải thiện hiệu quả năng lượng…
Kết luận
Vienna là một trong những thành phố đáng sống và bền vững nhất trên thế giới, với truyền thống cho sự bình đẳng xã hội. Aspern Seestadt phản ánh nỗ lực của thành phố để phát triển khu dân cư mới cho gia tăng dân số một cách bền vững.
Tuy nhiên, có những nguy cơ nghiêm trọng trong các dự án như vậy: Không dễ để lên kế hoạch cho các khu nhà ở tương lai có quy mô lớn như vậy, đạt được các mục tiêu về môi trường, kinh tế và xã hội cùng một lúc. Hiện đã có những thay đổi các mục tiêu ban đầu. Cuộc khủng hoảng tài chính cũng đã ảnh hưởng đến các thành phố giàu nhất, phải cắt giảm trợ cấp và từ bỏ một số kế hoạch tham vọng nhất.
Khi tình hình kinh tế và tài chính xấu đi, những thay đổi thích ứng với hoàn cảnh mới là không thể tránh khỏi. Những thay đổi như vậy không tạo ra các vấn đề lớn nếu chỉ là sửa đổi các ưu tiên trong cùng một nguyên tắc - ví dụ: các tiêu chuẩn carbon ít tham vọng hơn một phần được bù đắp bởi ưu tiên cao cho giao thông công cộng. Tuy nhiên, các vấn đề lớn hơn sẽ xuất hiện nếu các thay đổi dẫn đến việc sắp xếp lại các ưu tiên giữa các nguyên tắc cơ bản. Đây là bài học có thể rút ra từ Hammarby Sjöstad, nhấn mạnh đến những tổn thất không thể đảo ngược trong các mục tiêu xã hội như giảm trợ cấp công cộng và chỉ các gia đình giàu có hơn có thể chịu được giá cả các căn hộ ngày càng đắt đỏ hơn (vì chất lượng môi trường sống cao).
Vienna (và Munich với khu vực Freiham) có thể rút ra được nhiều điều từ bài học này. Sự cân bằng giữa các nguyên tắc kinh tế - môi trường phải được kiểm tra theo thời gian trong suốt giai đoạn phát triển khu phố mới. Dù không đủ để xác định lúc ban đầu - sự cân bằng này phải được bảo tồn ngay cả khi các biện pháp hạn chế tài chính không thể tránh khỏi được áp dụng, các khoản chi công phải giảm xuống. Nhóm quản lý khu dân cư được thành lập tốt có thể là cơ sở tốt để phát hiện sớm những dấu hiệu của sự mất cân bằng và kêu gọi sự chú ý, can thiệp của các chính trị gia và các nhà lập kế hoạch.
Các khu dân cư mới quy mô lớn có thể góp phần đạt được sự cân bằng tốt hơn giữa các khía cạnh khác nhau của phát triển đô thị bền vững. Nhưng điều này không dễ chút nào, nó cần được giám sát liên tục sự phát triển và tính linh hoạt trong việc đặt ra các mục tiêu - để tránh làm gián đoạn sự cân bằng giữa các khía cạnh kinh tế, môi trường và xã hội./.
