1. Việt Nam là nước có khí hậu nhiệt đới gió mùa, độ ẩm cao, thuận lợi cho cây cối phát triển, bốn mùa cây trái xanh tươi. Đó là một ưu đãi của Mẹ thiên nhiên ban tặng cho dải đất hình chữ S thân yêu này.
Ở nước ta, cây xanh trong thành phố lớn còn là một loại biểu tượng, là ký ức không thể dễ quên cho những ai đã từng sống ở đó, cho dù có phải đi đâu, về đâu. Nói đến Hải Phòng là nhớ về thành phố đã từng rợp trời hoa phượng đỏ mỗi độ tháng năm về. Hay Sài Gòn xao xác lá me bay trong nắng gió phương Nam. Rồi Hà Nội, thành phố có lịch sử hơn ngàn năm tuổi với những đường phố rộng rãi, khang trang rợp mát bóng cây chạy dọc ngang theo hình ô bàn cờ được các kiến trúc sư người Pháp quy hoạch theo kiểu đô thị châu Âu vào cuối thế kỷ 19, đầu thế kỷ 20.
Ảnh minh họa
Cái đặc sắc và lãng mạn của nghệ thuật kiến trúc cảnh quan của Hà Nội, là cây xanh được lựa chọn trồng trên mỗi đường phố, tạo nên một nét đặc trưng riêng. Như phố Lò Đúc với hai hàng cây sao đen cổ thụ cao hàng vài chục thước, một thời xao xác tiếng cò. Các phố Trần Hưng Đạo, Phan Đình Phùng, Trần Phú, Điện Biên Phủ bốn mùa rợp mát bóng cây sấu có tuổi đời hơn nửa thế kỷ, thân to vòng tay người ôm không xuể, cứ đến mùa lại nở những chùm hoa trắng, bé li ti báo hiệu một mùa quả chua chua, giòn giòn mà bất kỳ ai đã sống ở thành phố này lại không ăn, không nhớ. Đường Lý Thường Kiệt với hàng cây cơm nguội, phượng vĩ trồng xen kẽ để mỗi mùa thi tới lại râm ran tiếng ve và đỏ rực màu hoa đỏ. Đường Nguyễn Du đêm mùa thu nồng nàn hương hoa sữa. Hoa bằng lăng tím đến nao lòng trên hè phố Thợ Nhuộm, hay quanh Hồ Hoàn Kiếm. Những cây bàng lá đỏ dáng nghiêng nghiêng như mời chào trên hè phố Tràng Thi.
Rồi những hàng xà cừ gốc xù xì với những u bướu già nua bốn mùa tỏa bóng râm mát cả con đường Hoàng Diệu, Hoàng Hoa Thám…Và cũng chính những hàng cây xanh đó đã tạo nguồn cảm hứng sáng tạo cho nhiều nhạc sỹ tài danh, như Hải Phòng có Lương Vĩnh với ca khúc “Thành phố Hoa phượng đỏ”. Hà Nội có Hồng Đăng với “Hoa sữa”, Phú Quang “Em ơi, Hà Nội phố”.v.v…
Cây xanh đã trở hành hồn cốt, một phần không thể thiếu của văn hóa đô thị là như thế!
2. Khoảng 20 năm trở lại đây, cùng với tiến trình Đổi mới và hội nhập quốc tế, diện mạo đô thị không ngừng thay đổi theo hướng văn minh, hiện đại, mà Hà Nội, TP.HCM, Đà Nẵng là những hình ảnh tiêu biểu, sinh động.
Bây giờ, Hà Nội đã mở rộng đến hơn 3.345 ngàn km2, dân số gần 7 triệu người, là một trong 17 thành phố lớn nhất trên thế giới. Sự phát triển nhanh thậm chí có phần nóng vội đã đem đến cho thành phố này một sự tương phản sâu sắc giữa hình thái kiến trúc của đô thị trung tâm (thành phố cũ) với phần mở rộng (các khu đô thị mới, đường phố mới).
Nếu như ở khu vực trung tâm nội đô, về cơ bản vẫn là hệ thống đường phố cũ, hầu hết xây dựng từ đầu thế kỷ 20 với hàng vạn cây xanh có tuổi đời từ vài mươi năm đến gần thế kỷ. Còn ở khu vực phát triển tính từ vành đai 2 trở ra là những khu đô thị mới, đường phố mới rộng hàng vài chục mét, với hàng ngàn tòa nhà cao 20-30-40 tầng kiến trúc hiện đại được xây dựng bằng công nghê tiên tiến và vật liệu mới. Thế nhưng, chính tại những nơi được coi là hình ảnh lãng mạn của kiến trúc đô thị thời mở cửa lại rất thiếu cây xanh, mặt nước, công viên, không gian công cộng…
Tại một Hội thảo khoa học gần đây do Hiệp hội Cây xanh, công viên Việt Nam tổ chức, nhiều chuyên gia đã cảnh báo, sự thiếu hụt diện tích cây xanh ở Hà Nội đã và đang đem đến hậu quả ngày càng xấu đối với sức khỏe con người và môi trường sống, trong khi tốc độ đô thị hóa nhanh, mật độ xây dựng cao, hiệu ứng nhà kính, hiệu ứng bê tông và biến đổi khí hậu đang diễn ra rất phức tạp.
Hiện nay, tỷ lệ cây xanh tính theo đầu người ở Hà Nội chưa đến 2m2 (trong khi đó ở Singapore:30m2, Soul: 41m2 hay Berlin: 50m2..). Theo Quy hoạch chung xây dựng thủ đô Hà Nội đến 2030 tầm nhìn 2050 đã được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt, thì tỷ lệ cây xanh trung bình cũng mới đạt 10 -15m2/người (tiêu chuẩn mà Liên Hợp Quốc đề ra là 39m2/ người).
Có nhiều nguyên nhân dẫn đến tình trạng này. Mà quan trọng nhất là việc quản lý lỏng lẻo, thiếu kiểm soát, hay điều chỉnh trong thực thi các quy hoạch đã được cấp có thẩm quyền phê duyệt. Không khó nhận ra những đường phố mới cải tạo, hay xây dựng mới rộng 50-60 thậm chí gần 100 m, hai bên đường thưa thớt bóng cây nhưng lại san sát các chung cư cao tầng cùng dòng người xe đông đặc di chuyển chậm chạp phơi mình trong cái nắng, nóng mùa hè hầm hập 37-39 thậm chí đến 40-45 độ như những ngày đầu tháng vừa qua.
Công tác quản lý cây xanh cũng còn nhiều bất cập. Việc lựa chọn loại cây trồng phù hợp với thổ nhưỡng, đảm bảo an toàn và tạo cảnh quan cho đô thị, cũng như kỹ thuật trồng cây, chăm sóc cây chưa được quan tâm đúng mức.
Việc thiếu phối hợp trong cải tạo hệ thống kỹ thuật hạ tầng đô thị đã dẫn đến vỉa hè đường phố bị đào bới lung tung, làm bộ rễ của cây bị ảnh hưởng, thậm chí nhiều cây bị chặt gần hết rễ, dẫn đến tình trạng cây đổ bất kỳ lúc nào, gây thiệt hại về người và tài sản của dân. Một bộ phận cư dân rất thiếu ý thức giữ gìn, bảo vệ cây xanh đường phố.
Nhiều cây bị “bức tử”, cây có giá trị kinh tế cao, lâu năm như cây sưa thường bị những kẻ xấu đốn hạ, mà ta gọi là bọn “sưa tặc”. Cách đây hai năm, Hà Nội có chủ trương thay thế cây xanh lâu năm, bị già cỗi, sâu mục dễ gãy đổ mỗi khi mưa bão để trồng cây mới, nhằm đảm bảo an toàn cho môi trường sống. Đây là việc làm cần thiết, bình thường và lẽ ra phải làm thường xuyên của ngành chức năng. Tuy nhiên, trong quá trình thực thi, do yếu kém trong điều hành, quản lý, sự vô trách nhiệm và cả lợi ích riêng của một số cán bộ phụ trách lĩnh vực này, đã dẫn đến việc hàng trăm cây xanh lâu năm đang phát triển tốt bị chặt hạ gây bức xúc trong nhân dân và bị công luận phản đối.
Ngay vừa mới đây, do phải thi công mở rộng đường vành đai 3, Ban Quản lý dự án đã có kế hoạch chặt hạ 1.300 cây xanh lâu năm, trong đó có nhiều cây xà cừ tuổi đời vài chục năm đang phát triển xanh tốt. Dư luận xã hội lại dậy sóng! Nhưng rất may, Hà Nội đã có quyết định kịp thời không cho phép chặt hạ cây và yêu cầu Ban Quản lý dự án tìm phương án khác.
Vẫn biết rằng, trong quá trình phát triển, chúng ta phải chấp nhận chặt hạ cây xanh trong điều kiện bất khả kháng, nhưng khi còn có thể thì rất cần một thái độ ứng xử văn hóa với cây xanh, mặt nước.
Hà Nội đang tích cực thực hiện mục tiêu tới năm 2020 sẽ trồng mới 1 triệu cây xanh. Và trên nhiều đường phố mới, các dải phân cách… hàng nghìn cây xanh đã được trồng, được chống đỡ cẩn thận đang hồi phục và phát triển tốt.
Theo các chuyên gia, cây xanh trong đô thị phải đa dạng sinh học, là những loại cây phải thích nghi với thổ nhưỡng, điều kiện sống trong đô thị, thân cây thẳng, tán rộng bốn mùa xanh tươi, rễ ăn sâu, hoa trái đẹp, có mùi hương, không gây độc hại (như sấu, bàng Đài Loan, phượng vĩ, muồng vàng…), tránh trồng cây theo kiểu phong trào, như có phố chỉ trồng toàn cây hoa ban (vốn thích nghi với vùng núi Tây Bắc), hay có phố chỉ trồng toàn cây hoa sữa, gây độc hại không khí vào mùa nở hoa… Mỗi đường phố chỉ nên trồng nhiều nhất là 2 loài cây. Kinh nghiệm của nhiều nước trên thế giới, cần chọn cây có đường kính gốc từ 10 đến 20 cm và cao 5-6 mét trồng mới là thích hợp vì cây chóng phục hồi và phát triển.
3. Thế giới hôm nay đang phát triển theo hướng kiến trúc xanh, đô thị xanh, đô thị thông minh, nhằm tạo dựng môi trường sống bền vững, thân thiện cho con người, trước hiểm họa của biến đổi khí hậu, sự cạn kiệt tài nguyên và sự ô nhiễm bầu không khí ngày càng tăng. Hà Nội và các đô thị ở Việt Nam cũng không nằm ngoài xu thế đó.
Những ngày nắng nóng quay quắt này chúng ta lại nhớ đến lời dạy của Bác năm xưa “Vì lợi ích mười năm phải trồng cây. Vì lợi ích trăm năm phải trồng người” và “Mùa Xuân là Tết trồng cây. Để cho đất nước càng ngày càng Xuân”; để rồi cùng chung tay góp sức xây dựng một Hà Nội văn minh, hiện đại có môi trường sống xanh, an toàn, bền vững, hài hòa với thiên nhiên, phù hợp với điều kiện sống và bản sắc văn hóa Việt Nam.
