Nâng cao vai trò của cộng đồng trong xây dựng quy hoạch đô thị: Đặt nền tảng cho tương lai đô thị bền vững

Trong những năm qua, khu vực đô thị ngày càng thể hiện vai trò động lực, đầu tàu phát triển kinh tế - xã hội của các vùng và cả nước, đóng góp khoảng 70% GDP cả nước, chiếm tỷ trọng chi phối trong thu ngân sách, xuất khẩu, sản xuất công nghiệp. Việc phát triển đô thị đòi hỏi nhanh và hiệu quả hơn nữa để là động lực, hỗ trợ tích cực cho phát triển vùng và các địa phương. Chính vì vậy các đô thị cần có định hướng phát triển tốt hơn, công tác quản lý kiến trúc đô thị cần được quan tâm hơn, quy hoạch đô thị phải đảm bảo sự thống nhất, liên thông với quy hoạch các ngành, giữa các cấp độ… trở thành công cụ hữu hiệu để thực hiện quản lý phát triển đô thị ngắn và dài hạn.

Tuy nhiên, thực tế là vẫn còn nhiều thách thức trong xây dựng và phát triển quy hoạch đô thị. Vẫn còn tồn tại khoảng trống trong năng lực của chính quyền địa phương để triển khai các chính sách quản lý phát triển đô thị, lập và thực hiện quy hoạch đô thị tích hợp, có sự tham gia để cung ứng dịch vụ đô thị hiệu quả, hiệu lực cho người dân. 

Từ năm 2021, Bộ Xây dựng đã phối hợp cùng Chương trình Định cư con người Liên hợp quốc (UN-Habitat) với sự tài trợ của Tổng cục Kinh tế liên bang Thụy Sĩ (SECO) triển khai dự án Tăng cường thể chế và nâng cao năng lực cho phát triển đô thị tại Việt Nam" (ISCB). Học viện Cán bộ quản lý xây dựng và đô thị (nay là Học viện Chiến lược, bồi dưỡng cán bộ xây dựng) được giao nhiệm vụ Chủ dự án. Các đơn vị đồng thực hiện là Cục Phát triển đô thị (Bộ Xây dựng), Vụ Quản lý quy hoạch (Bộ Tài chính) và các đô thị được lựa chọn thí điểm là Tam Kỳ (Đà Nẵng), TP. Bến Tre nay là Vĩnh Long, Bà Rịa - Vũng Tàu (nay là TP.HCM).

Dự án được triển khai với mục tiêu hỗ trợ việc phát triển đô thị bền vững bằng cách kết hợp các hoạt động nâng cao năng lực thể chế, xây dựng chính sách và các dự án thí điểm cụ thể. Dự án thúc đẩy quá trình quy hoạch đa ngành và hợp tác theo chiều ngang và dọc giữa các cơ quan ở các cấp chính quyền.

Sáng 1/8/2025 Lễ tổng kết Dự án "Tăng cường thể chế và nâng cao năng lực cho phát triển đô thị ở Việt Nam" (ISCB) được tổ chức tại Hà Nội.

Phát biểu khai mạc chương trình, ông Ngô Anh Tuấn, Giám đốc Học viện Chiến lược, bồi dưỡng cán bộ xây dựng (Bộ Xây dựng), cho biết: Trong bối cảnh đô thị hóa nhanh, cùng với những cải cách sâu rộng về bộ máy và chính sách phát triển đất nước, yêu cầu đặt ra cho các đô thị Việt Nam không chỉ là tăng trưởng mà phải là tăng trưởng bền vững, có khả năng thích ứng, bao trùm và lấy con người làm trung tâm.

Với vai trò là đơn vị được Bộ Xây dựng giao cho làm chủ dự án cùng sợ hỗ trợ của UNHabitat và SECO và sự phối hợp Cục phát triển đô thị, Vụ Quản lý quy hoạch (Bộ Tài chính), Học viện đã chủ trì phối hợp các bên xây dựng kế hoạch ngân sách tổng thể của dự án, kế hoạch ngân sách chi tiết thực hiện hàng năm; điều hành triển khai dự án; báo cáo Bộ Xây dựng theo định kỳ và đột xuất về thực hiện dự án.

"Thành công của Dự án ISCB là minh chứng cho giá trị của sự hợp tác đa phương, cách tiếp cận liên ngành và liên cấp trong phát triển đô thị bền vững. Đây cũng là tiền đề để chúng ta tiếp tục mở rộng, nhân rộng các mô hình thành công, tích hợp kết quả dự án vào chính sách quốc gia và hành động địa phương trong hình thái mới đó là chính quyền địa phương hai cấp.

Tôi tin tưởng rằng, các sáng kiến, công cụ và bài học kinh nghiệm từ dự án sẽ không dừng lại ở đây mà tiếp tục lan tỏa, đóng góp vào công cuộc xây dựng nền quản trị đô thị hiện đại, hiệu quả và nhân văn cho Việt Nam", ông Ngô Anh Tuấn cho biết.

Tổng kết 5 năm triển khai dự án, ông Phạm Thái Sơn Giám đốc dự án ISCB, UN-Habitat Việt Nam cho biết, Dự án được kết hợp với 4 hợp phần chính: Hợp phần một là Nâng cao năng lực và Hỗ trợ nâng cao năng lực cho Viện Quản lý Phát triển Đô thị (IUDM) (thuộc Học viện Chiến lược, bồi dưỡng cán bộ xây dựng) và chính quyền địa phương thông qua đào tạo và trao đổi tri thức; Hợp phần hai là Tăng cường hệ thống pháp lý về phát triển đô thị, cung cấp hỗ trợ kỹ thuật cho các hoạt động rà soát, xây dựng các văn bản pháp luật về đô thị, kết hợp lồng ghép các kinh nghiệm và phương pháp sáng tạo về quản lý phát triển đô thị; Hợp phần thứ ba là Hỗ trợ triển khai Luật quy hoạch thông qua việc thúc đẩy cách tiếp cận quy hoạch chiến lược, tích hợp đa ngành, tăng cường đối thoại giữa trung ương và địa phương; Hợp phần thứ 4 là Thí điểm sáng tạo về phát triển đô thị bằng việc thử nghiệm các mô hình quy hoạch tích hợp, có sự tham gia, hướng đến phát triển bền vững cho cộng đồng và chính quyền địa phương.

Khi người dân cùng tham gia xây dựng quy hoạch

Dự án ISCB lần đầu tiên đưa bộ công cụ "Our City Plans - Quy hoạch Thành phố Của chúng ta" - do UN-Habitat phát triển - vào áp dụng tại Việt Nam trong quá trình triển khai thí điểm. Bộ công cụ này đã được Viện Quản lý Phát triển đô thị chuyển ngữ sang tiếng Việt và tích hợp vào nội dung giảng dạy của chương trình đào tạo Phát triển đô thị bền vững giai đoạn 2023 - 2025.

Công cụ Quy hoạch "Thành phố của chúng ta" đã được triển khai thí điểm tại Tam Kỳ, Quảng Nam (nay là TP. Đà Nẵng), TP. Bến Tre (nay là tỉnh Vĩnh Long) và Bà Rịa - Vũng Tàu (nay là TP.HCM). Dự án kỳ vọng tạo ra tiền lệ tốt cho các đô thị khác tại Việt Nam trong việc thể chế hóa quy hoạch đô thị có sự tham gia nhằm hướng đến tính bao trùm, sự bền vững và tính khả thi cao hơn của quy hoạch trong tương lai.

Tại TP. Bến Tre, Bộ công cụ đã được áp dụng xuyên suốt trong quá trình huy động cộng đồng cùng khảo sát, đánh giá và thiết lập tầm nhìn, mục tiêu, chiến lược và sáng kiến tái phát triển trung tâm Thành phố. Hơn 13 sự kiện đã được tổ chức, bao gồm hội thảo với các bên liên quan, hội thảo xây dựng tầm nhìn, tập huấn quy hoạch tích hợp và khảo sát thực địa, với khoảng 120 đại biểu tham dự; Hơn 350 người dân đã tham gia trực tiếp vào các hoạt động tham vấn cộng đồng, đóng góp ý kiến cho định hướng quy hoạch; Hơn 100 người dân tham gia khảo sát thực địa, cung cấp dữ liệu địa phương phục vụ quy hoạch và cải thiện không gian công cộng; Hơn 250 em nhỏ tham gia cuộc thi vẽ tranh "Thành phố tương lai", thể hiện khát vọng của thế hệ trẻ về một đô thị phát triển bền vững.

Sự kiện tổng kết thí điểm tại Bến Tre thu hút hơn 500 đại biểu và người dân tham dự, thể hiện sự quan tâm và tinh thần đồng thuận mạnh mẽ của cộng đồng đối với định hướng phát triển đô thị bền vững; Các hoạt động thí điểm giúp nâng cao năng lực và sự sẵn sàng của Bến Tre trong việc tham gia các sáng kiến lớn hơn, bao gồm khả năng gia nhập Mạng lưới Thành phố Sáng tạo của UNESCO.

Tại Tam Kỳ, Quảng Nam (nay là TP. Đà Nẵng), Dự án thí điểm phát triển bền vững tại xã Tam Thanh được chính thức khởi động từ tháng 8/2023, bao gồm hai giai đoạn: hỗ trợ lập kế hoạch chiến lược và triển khai các dự án trình diễn khởi xướng từ Kế hoạch chiến lược đó. Mục tiêu của Kế hoạch chiến lược và các dự án trình diễn là hiện thực hóa tầm nhìn của người dân Tam Thanh về sự phát triển của địa phương đến năm 2040, hướng đến sự hình thành và phát triển của Cộng đồng nghệ thuật Tam Thanh, tạo sinh kế tốt cho người dân đi đôi với việc bảo vệ môi trường và bảo tồn giá trị văn hóa làng chài truyền thống. Dự án ISCB tại Tam Thanh là minh chứng cho phương pháp quy hoạch lấy con người làm trung tâm, với sự tham gia chủ động và xuyên suốt của cộng đồng dân cư trong các bước làm việc khác nhau.

Gần 20 sự kiện tham vấn đã được tổ chức, bao gồm 12 cuộc họp cộng đồng, 2 khóa tập huấn, 2 sự kiện khởi động và các cuộc khảo sát cơ bản. Tổng số lượt tham dự ước tính khoảng 800 lượt người dân và cán bộ.

Cộng đồng địa phương cũng trực tiếp tham gia khảo sát rác thải, đề xuất và đồng thiết kế 4 khu vực dự án kiến tạo không gian và 7 sáng kiến phát triển kinh tế. Quá trình này cho thấy rõ nhu cầu, tiềm năng và tinh thần đồng kiến tạo của cư dân Tam Thanh.

Kế hoạch Chiến lược Phát triển kinh tế Cộng đồng Nghệ thuật Tam Thanh đã hoàn thiện, tích hợp các yếu tố phát triển du lịch sinh thái, tăng cường khả năng chống chịu thiên tai và cải thiện không gian công cộng, phù hợp với các mục tiêu SDG 11 và Chương trình nghị sự đô thị mới của Liên Hợp Quốc.

Sự kiện tổng kết thí điểm tại Tam Thanh, tổ chức vào tháng 6/2025, thu hút hơn 400 người tham gia, thể hiện sự quan tâm và tinh thần đồng thuận mạnh mẽ từ cộng đồng đối với định hướng phát triển bền vững.

Ông Nguyễn Minh Nam, Phó Giám đốc Trung tâm phát triển quỹ đất TP Đà Nẵng, Nguyên Phó Chủ tịch UBND thành phố Tam Kỳ, khẳng định: "Dự án giúp chúng tôi định vị lại Tam Thanh như một điểm đến du lịch cộng đồng được xây dựng trên nền tảng quy hoạch bài bản và sự tham gia thực chất của người dân. 

Trong quá trình thực hiện dự án, chúng tôi đặc biệt chú trọng việc lấy ý kiến cộng đồng, tổ chức tham vấn và đảm bảo mọi bước triển khai đều gắn với nguyên tắc dân chủ cơ sở. Chính quyền Tam Kỳ và dự án ISCB có chung mục tiêu đặt cộng đồng vào vị trí trung tâm trong phát triển Tam Thanh. Chúng tôi tin rằng, với định hướng đúng đắn và sự đồng thuận của người dân, Tam Thanh hoàn toàn có thể trở thành hình mẫu về du lịch cộng đồng bền vững."

Thông qua các hoạt động thử nghiệm tại Bến Tre và Tam Kỳ, dự án đã tạo điều kiện để cộng đồng đóng vai trò chủ động trong việc hình thành tầm nhìn, thiết kế không gian công cộng và phản hồi chính sách. Hơn 1.000 người dân và cán bộ địa phương đã tham gia vào các hoạt động tham vấn, khảo sát, thiết kế và đồng kiến tạo, thể hiện rõ sự chuyển đổi từ "được quy hoạch" sang "quy hoạch cùng nhau".

Đặt nền tảng cho tương lai đô thị bền vững

Chia sẻ trong Lễ tổng kết dự án sáng 1/8/2025, ông Lê Hoàng Trung, Phó Cục trưởng Cục Phát triển Đô thị, Bộ Xây dựng cho biết, ở lĩnh vực đô thị, khi có một chính sách tốt thì các đô thị sẽ phát triển. Việc xây dựng các chính sách, thể chế cho phát triển đô thị được tất cả quốc gia quan tâm và Việt Nam cũng không ngoại lệ. Trước đây, nhiều văn bản về thể chế liên quan đến thúc đẩy phát triển đô thị đã được ban hành. Tuy nhiên trong xu thế hội nhập toàn cầu và các mô hình phát triển mới, thế giới cũng có nhiều bài học tốt cho Việt Nam.

"Đối với chúng tôi, Cục Phát triển Đô thị - Bộ Xây dựng, cơ quan tham mưu, cơ quan quản lý nhà nước trong lĩnh vực phát triển đô thị, thông qua những dự án như Dự án ISCB chúng tôi đã tiếp cận, nhận được nhiều tài liệu, nghiên cứu chuyên sâu, chia sẻ đóng góp từ các chuyên gia, nhà khoa học cũng như các tổ chức quốc tế trong các lĩnh vực.

Trong quá trình triển khai Dự án, chúng tôi cũng đã đặt hàng và đã nhận được thông tin về kinh nghiệm phát triển đô thị của nhiều quốc gia trên thế giới, từ những quốc gia có sự tương đồng với Việt Nam trong bối cảnh phát triển kinh tế xã hội, đến những quốc gia phát triển, những quốc gia có tiềm lực về khoa học, kỹ thuật kinh tế hơn và cả những quốc gia kém phát triển hơn…

Các chuyên gia cũng đã tham mưu cho chúng tôi rất nhiều. Ví dụ như những mô hình phát triển đô thị xanh thông minh ESG, hay việc huy động tối đa nguồn lực xã hội, sự hợp tác của các bên liên quan trong phát triển đô thị. Những nội dung này chúng tôi cũng đã lồng ghép trong quá trình góp ý xây dựng các chính sách.

Dự án này tạo điều kiện cho chúng ta thực hiện và thí điểm thông qua việc vừa xây dựng thể chế, vừa áp dụng trong thực tế. Trong quá trình thực hiện thí điểm, chúng ta cũng tự đánh giá phần nghiên cứu thể chế để có thể điều chỉnh cho phù hợp", ông Lê Hoàng Trung, Phó Cục trưởng Cục Phát triển Đô thị, Bộ Xây dựng phát biểu.

Phát biểu Bế mạc Lễ Tổng kết, ông Ngô Anh Tuấn, Giám đốc Học viện Chiến lược, bồi dưỡng cán bộ xây dựng, khẳng định rằng: Dự án ISCB đã góp phần làm rõ một thực tế rằng phát triển đô thị bền vững không thể chỉ dựa vào đầu tư hạ tầng, mà cần bắt đầu từ thể chế vững, con người mạnh và quy trình minh bạch. Kết quả từ dự án sẽ tiếp tục được Bộ Xây dựng lồng ghép vào các chương trình hành động quốc gia, tài liệu hướng dẫn kỹ thuật và các chính sách hỗ trợ địa phương trong tương lai.

Các kết quả, công cụ và kinh nghiệm thực tiễn từ ISCB sẽ tiếp tục lan tỏa qua mạng lưới chuyên gia, các học viện đào tạo, và cơ chế hỗ trợ kỹ thuật. Trong bối cảnh Việt Nam bước vào giai đoạn mới với nhiều thách thức đô thị đa chiều, hành trang mà ISCB để lại sẽ là góp phần xây dựng nền tảng thiết thực để các địa phương không đi một mình trong hành trình phát triển.