Có lần, chỉ vì nói thật mà tôi suýt bị một người quen cho một thụi. Chuyện không to tát nhưng làm tôi phải ngẫm nghĩ, trong đầu lởn vởn câu hỏi: "Tại sao vậy nhỉ?".
Vài ngày sau nữa, nhân lúc trà dư tửu hậu, người bạn khác chứng kiến cuộc cãi cọ, đã rỉ tai tôi: “Bác thật quá, bắt đúng gót chân Asin của hắn, lại ở giữa ba quân thiên hạ. Thói đời sợ nhất là mình chỉ nghĩ mà người khác đã biết, nên cố tìm mọi cách giữ bí mật gót chân Asin, lộ ra là hỏng việc. Vì ngượng, vì hèn, vì hãnh tiến và vì tự ái vặt cũng có, “trung ngôn nghịch nhĩ” mà… Để làm gì ư, để cầu lợi! Thế mà bác huỵch toẹt ra, phiền là ở chỗ ấy!”.
Một lần khác, tôi tuột mất người bạn thân ngót nửa năm mới mon men làm lành lại được, cũng vì “tội” nói thật. Nguyên do bạn tôi khát cái chức giám đốc, thế là gã rốt ráo bày mưu tính kế, kiện cáo, vận động mọi người hạ nhục người đương nhiệm. Ở đời, cứ làm điều ám muội, thế nào cũng bị phơi trước thanh thiên bạch nhật, “cái kim trong bọc lâu ngày tòi ra”.
Người đương nhiệm không ngã ngựa, “cái ghế” vẫn vững như bàn thạch; còn bạn tôi, vừa bị dư luận coi thường, vừa phải chuyển công tác khác. Ngồi với nhau uống ly rượu, tôi ngứa miệng buột lời: “Lão dở hơi! Ham hố đánh đấm, mất cả chì lẫn chài!”. Lão nhảy dựng lên, mặt đỏ như máu: “Ông là cái gì, tôi làm tôi chịu, khiến ông dí mũi…”.
Khổ sở vì trực thẳng mà mãi không chừa, cái tính trời nó thế, không biết mình đúng hay sai nữa.
Đôi khi tự vấn, thấy mình nhiều cái dở, mà cái dở nào cũng thật, cứ lồ lộ phơi bày, thành ra người không tri kỷ sâu xa, khó lòng thể tất. Thế là cực đoan tặc lưỡi “dĩ hòa vi quý” cho xong. Nhưng “dĩ hòa vi quý” người đời không tha, bảo: “Không có chính kiến, lập lờ hai mặt”. Lại co vào “ngậm miệng ăn tiền”. Người đời lại bảo: “Láu cá, ma mãnh, đục nước béo cò chỉ là hạng tiểu nhân, náu mình vụ lợi”.
Đã thế gặp ai cũng cười, cũng nồng nhiệt xoa tay, miệng khen rối rít mà tâm can rỗng tuếch; lại bị chụp mũ trí trá, mưu mô, đầu cơ trục lợi. Còn “an phận thủ thường” thì nhất, nhất nhạt nhẽo, vô tích sự, chả nên trò trống gì…
Ấy là chuyện thường ngày. Còn chuyện lớn, chí lớn trên đường công danh sự nghiệp thì quả là nhiêu khê. Để tránh “sự thật mất lòng”, nếu anh đứng ngoài cuộc, “nước đến đâu bèo trôi đến đấy”, bị cho là đần, thiếu trách nhiệm, không có khả năng, không dùng. Nếu anh hau háu xông vào, thao thao bất tuyệt, nói năng trơn tru như chạch luồn, như tép nhảy thì rỗng tuếch, “mồm miệng đỡ chân tay”, là con vẹt, không tin.
Nếu suốt ngày quẩn quanh thủ trưởng, nói năng lễ phép, mật ngọt rót tai, gọi dạ bảo vâng, xum xoe bợ đỡ là hèn, không có bản lĩnh, nhu nhược, không làm được việc lớn. Nếu anh thô lỗ, dùi đục mắm tôm, nói năng bặm trợn, bất cần là người không biết lễ, khó bảo, khó trị, khó quản. Dùng loại người này vất vả, khó nhọc, lúc nào cũng canh cánh không yên. Thượng sách là nuông chiều nhưng bỏ mặc, không khen không chê, cũng không thưởng không phạt…
Xét ra, quanh đi quẩn lại, cũng chỉ còn một cách là sống thật, sống đúng mình. Nhưng sống thật, sống đúng mình đến như quan tư nghiệp Quốc Tử Giám Chu Văn An còn phải treo mũ từ quan vì dâng sớ thất trảm, vua không tin, không dùng. Thời Duệ Tôn Hoàng Đế, quan Ngự sử đại phu là Trương Đỗ hết lòng vì nước vì dân, thanh liêm cương trực, ba lần dâng sớ can vua, vua không tin, đành bỏ về rút lui ở ẩn. Nguyễn Trãi tiên sinh, kinh bang tế thế, khí chất ngất trời, tâm tài kiệt hiệt mà phải chịu chết chém ba đời, oan khuất bao trùm trời đất, chứ đâu phải chỉ nỗi ưu tư phiền muội vì nói thẳng nói thật của hạng thứ dân…
Thế mới biết, cõi người trùng khơi cơ khổ. Hẳn nào Phật tổ hướng về nơi giải thoát, chỉ vì từ sự không thỏa mãn một cách vô vọng đời sống.
Nhưng khốn nỗi trong mớ hỗn độn dẫn đến âu lo phiền muộn lại không phải do thế giới siêu nhiên nào mang đến, mà là tại ta, tự tâm ta: Thói hư tật xấu, tính tình, nói thật, nói dối… là thuộc tính đương nhiên, là đời sống. Đã vậy, sống ở đời cũng không thể chối bỏ, không thể không nhập cuộc. Dù gì vẫn phải sống, phải tồn tại… và chỉ còn cách lựa chọn.
Ở đây có hai sự lựa chọn xảy ra, một là, vứt bỏ liêm sỉ để trở thành kẻ nịnh thần, dối trên lừa dưới, “gió chiều nào che chiều ấy”. Thực hành một cách sống ma mị lòng người để được nâng đỡ, mua quan bán chức; làm hại dân lành... Hai, sống như mình muốn, đúng mình, tôn vinh nhân cách. Sự lựa chọn này sẽ dẫn đến thua thiệt mất mát; thậm chí bị gạt bỏ, bật ra khỏi dòng xoáy, lạc lõng, cô quạnh. Nhưng nó là cuộc sống thật của mình, là “Người”.
Sử ký ghi: Thôi Trữ là bề tôi, giết vua Tề, quan thái sử nước Tề viết: “Thôi Trữ giết vua của mình là Trang Công”. Quan thái sử bị giết, người em lên thay vẫn viết như vậy nên bị giết luôn. Sau đó, người em thứ ba xin lên thay, cũng quyết không thêm bớt một chữ. Thôi Trữ sợ, không dám giết nữa.
Chuyện nói thật quả là gian nan bể khổ, bầm dập nổi chìm, nhưng nó là lời của người công chính. Là tính thiện, là nguồn cội của đức hạnh. Đã có biết bao người “chết vì nói thật” nhưng đó là những cái chết được tôn kính. Cái chết chỉ là “một phần của sự sống”, được chứ!
