1. Khoảng 15 năm trở lại đây, phong trào lập dự án xây dựng tượng đài, biểu tượng nở rộ trên khắp các tỉnh thành cả nước. Và đặc biệt là các tượng đài càng có xu hướng hoành tráng, cao to với vốn đầu tư rất lớn từ vài chục đến cả ngàn tỷ đồng?!. Đây là điều rất đáng để suy nghĩ.
Việt Nam vốn không có truyền thống làm tượng đài, mà chỉ có tượng thờ. Sau chiến thắng Điện Biên Phủ, miền Bắc hoàn toàn giải phóng, tượng đài bắt đầu du nhập vào Việt Nam theo xu hướng tượng đài của Liên Xô và Trung Quốc, để phục vụ công tác tuyên truyền, vinh danh chiến thắng. Tượng đài giai đoạn này chưa nhiều, được sáng tác theo trường phái biểu hiện, tả chân, quy mô - khối tích nhỏ, vừa phải, giản dị, không cầu kỳ, khoa trương.
Vào những năm 90 của thế kỷ trước cho đến những năm đầu của thế kỷ 21, cùng với sự phát triển của đất nước, tượng đài được xây dựng rộng khắp trên cả nước. Không tỉnh, thành nào là không có tượng đài. Hiện ngành văn hóa vẫn chưa có thống kê cụ thể, công khai xem cả nước có bao nhiêu tượng đài, tổng kinh phí đầu tư xây dựng là bao nhiêu. Đây là điều mà xã hội rất quan tâm. Còn theo một số chuyên gia trong lĩnh vực này, thì ước tính, hiện trên cả nước có khoảng hơn 400 tượng đài, với vốn đầu tư từ chục tỷ đến vài trăm tỷ đồng, đấy là chưa tính những dự án tượng đài chuẩn bị xây dựng với vốn đầu tư lên đến cả hơn ngàn tỷ đồng.
Cổng chào tỉnh Quảng Ninh hoành tráng.
2. Tượng đài là loại hình nghệ thuật điêu khắc đặc biệt, có tính biểu đạt cao, vốn đầu tư lớn, phạm vi ảnh hưởng rộng trong xã hội. Vì thế, việc xây dựng tượng đài dù với mục đích gì cũng phải được cấp có thẩm quyền xem xét thấu đáo. Việt Nam là nước nghèo nhưng lại xây dựng rất nhiều tượng đài trong một thời gian ngắn theo kiểu phong trào là điều không bình thường so với nhiều nước trên thế giới. Thế nhưng trong hàng trăm tượng đài được xây dựng kia liệu có mấy tượng đài được gọi là tác phẩm điêu khắc có giá trị nghệ thuật, giá trị văn hóa, là điểm nhấn của đô thị và có tác dụng tuyên truyền, nâng cao thẩm mỹ cho nhân dân.
Tại sao như vậy?
Thứ nhất, chúng ta tuy có một đội ngũ họa sỹ, điêu khắc gia đông đảo, nhưng người có kinh nghiệm, chuyên sáng tác thể loại này lại không nhiều, càng hiếm có tài năng.
Thứ hai, nhiều vị trí đặt tượng đài trong các thành phố không phù hợp với cảnh quan kiến trúc đô thị bởi sự thiếu kết hợp trong lập quy hoạch xây dựng với chủ trương xây dựng tượng đài. Chất lượng xây dựng tượng đài rất kém do thi công ẩu, thất thoát lãng phí vật tư?!, công nghệ chế tác hiện đại không có. Chủ yếu dựa vào kinh nghiệm của các hiệp thợ, làng nghề (đúc đồng, tạo khuôn…). Mà điển hình là sự xuống cấp, hư hỏng của tượng đài Chiến thắng Điện Biên Phủ; hay chuyện tượng đài ở Quảng Ninh bị sét đánh vỡ.v.v…
Và cuối cùng, việc quyết định chủ trương xây dựng tượng đài thường theo ý chí chủ quan của lãnh đạo, mà không xuất phát từ ý nguyện của cộng đồng, khả năng kinh tế. Gần đây, dự án tháp Thái Bình (cao 126m, vốn đầu tư hơn 300 tỷ đồng) hay Cổng tỉnh Quảng Ninh bằng thép (cao từ 38 đến 43m, vốn đầu tư 198 tỷ), rồi dự án xây dựng tượng đài có vốn đề nghị lên tới 1.400 tỷ của tỉnh Sơn La làm xôn xao dư luận là những ví dụ sinh động.
Thậm chí tượng đài Bà Mẹ Việt Nam Anh hùng ở Quảng Nam được xây dựng với tổng vốn đầu tư lên tới 411 tỷ đồng, là công trình điêu khắc đã được trao Giải Vàng, tại Triển lãm Mỹ thuật Quốc gia 2015, cũng không tránh khỏi những băn khoăn của xã hội về quy mô và tiền đầu tư, trong khi đời sống của hàng trăm Bà mẹ Việt Nam Anh hùng ở Quảng Nam và trên cả nước còn khó khăn, cho dù đã được sự quan tâm của Đảng và Nhà nước.
3. Tượng đài được xây dựng dù với mục đích gì thì cũng phải có giá trị về nội dung, giá trị về nghệ thuật và đáp ứng nhu cầu của xã hội. Những ai đã từng sống, học tập, làm việc và đã đến Liên Xô không thể không thán phục trước nghệ thuật điêu khắc đỉnh cao của tượng đài xô viết. Như tượng đài Công-Nông cao 24,5m, của nữ điêu khắc gia lững danh Vera Ignatyevna Mukhina được xây dựng vào năm 1937, cao 24,5m đặt tại Cổng phía Bắc Trung tâm Triển lãm kinh tế quốc dân ở Moskva (Liên Xô). Dẫu trải qua 80 năm (sau hai lần trùng tu) hiện tượng đài Công-Nông vẫn đứng sừng sừng với biểu tượng bất tử tại nơi nay đã đổi tên thành Trung tâm triển lãm Quốc gia Nga. Hay quần thể tượng đài Mẹ Tổ quốc cao 86m, trên đồi Mamaev ở TP Volgagrat, của nhà điêu khắc bậc thầy Vera Ignatyevna Mukhina, tác giả của nhiều tượng đài nổi tiếng xây dựng thời Xô viết.
Tượng đài Mẹ Tổ quốc tại thành phố Volgograd (trước là Stalingrad), Nga.
Hiện nay ở nước ta phần lớn tượng đài được xây dựng bằng nguồn vốn ngân sách nhà nước. Thế nhưng, việc xây dựng tượng đài loại này cũng đang bị biến tướng thành những dự án quy hoạch kiến trúc “ăn theo” rất hoành tráng với diện tích từ vài ha đến hàng chục ha cùng nhiều hạng mục công trình, và tất nhiên, kèm theo đó là số tiền đầu tư ngày càng lớn. Chính vì thế mới hiểu, tại sao Tượng đài Bác Hồ ở quảng trường Trụ sở UBND TP.HCM, cao 7,2m với kinh phí đầu tư 7 tỷ đồng (khánh thành ngày 19/5/2015), một tác phẩm khá thành công về nghệ thuật, lại được nhân dân TP và xã hội đánh giá cao.
Nước ta còn nghèo, nhiều địa phương còn khó khăn. Cuộc sống của nhân dân ở nhiều nơi còn thiếu thốn. Việc xây dựng tượng đài, biểu tượng… dù dưới hình thức gì thì cũng cần phải được quản lý chặt chẽ. Hiện đang có xu hướng xã hội hóa trong xây dựng tượng đài. Nhưng dù tiền nhà nước hay tiền có được từ việc xã hội hóa thì cũng là tiền của dân. Xây dựng tượng đài tràn lan không chỉ gây lãng phí về kinh tế mà còn làm nghèo văn hóa./.
