Giải ngân đầu tư công chưa đạt yêu cầu, còn nhiều vướng mắc từ góc nhìn của người trong cuộc, là những vấn đề được nêu ra tại Hội thảo chuyên đề: “Đầu tư công: Những nút thắt và giải pháp từ góc nhìn của Kiểm toán nhà nước”, ngày 18/9.
Vì sao giải ngân đầu tư công chưa như kỳ vọng?
Bà Cao Thị Minh Nghĩa, Phó vụ trưởng Vụ Tổng hợp kinh tế quốc dân (Bộ Kế hoạch & Đầu tư) đánh giá, việc giải ngân vốn đầu tư công trong năm 2023 dù đạt kết quả tích cực nhưng vẫn chưa đạt yêu cầu và kỳ vọng.
Dẫn số liệu từ Bộ Tài chính, bà Cao Thị Minh Nghĩa cho biết, tính đến ngày 30/9, tổng số tiền đã giải ngân là hơn 363.000 tỷ đồng, đạt 51,38% kế hoạch Thủ tướng giao. Riêng số vốn giải ngân từ nguồn Chương trình phục hồi và phát triển kinh tế - xã hội là gần 49.500 tỉ đồng, đạt 38,4% kế hoạch Thủ tướng giao. Trong đó, có 8 bộ, cơ quan TW và 27 địa phương đạt tỷ lệ trên 55% kế hoạch Thủ tướng giao.
Song, vẫn còn tới 42 bộ, cơ quan TW và 26 địa phương giải ngân dưới mức trung bình của cả nước. Về nguyên nhân, theo bà Nghĩa, quy mô vốn đầu tư công năm 2023 tăng lớn, số lượng dự án cần giải ngân nhiều. Đây cũng là năm khởi công hàng loạt dự án giao thông trọng điểm như Châu Đốc - Cần Thơ - Sóc Trăng, Biên Hòa - Vũng Tàu, Cao Lãnh - An Hữu, Vành đai 3 - TP.HCM...
Các dự án đều có nhu cầu về nguyên nhiên vật liệu xây dựng rất lớn, trong khi thủ tục cấp phép, bàn giao mỏ phức tạp, mất nhiều thời gian, chưa phù hợp với nhiều loại hình khoáng sản, nhất là khoáng sản làm vật liệu xây dựng thông thường.
Cạnh đó, nguồn thu đấu giá quyền sử dụng đất luôn chiếm tỷ trọng tương đối lớn trong tổng thu ngân sách nhà nước và giữ vai trò quan trọng trong tạo vốn đầu tư xây dựng cơ sở hạ tầng, phát triển kinh tế - xã hội của các địa phương.
Tuy nhiên, thời gian qua, công tác đấu giá quyền sử dụng đất tại các địa phương gặp nhiều khó khăn do thị trường bất động sản ảm đạm, thanh khoản thấp; chưa có chế tài đủ mạnh cho các nhà đầu tư trúng giá nhưng không thực hiện nghĩa vụ…
Vướng mắc đầu tư công nhìn từ thực tiễn các địa phương
Hiếm khi nào doanh nghiệp nhận được mặt bằng sạch”, ông Nguyễn Tuấn Anh, Phó tổng giám đốc Tổng công ty xây dựng Trường Sơn nói khi đề cập tới một số khó khăn trong quá trình triển khai các dự án đầu tư công tại địa phương. Theo đó, những vướng mắc giải phóng mặt bằng khiến cho doanh nghiệp chủ yếu nhận đất “xôi đỗ”, ngắt quãng, ảnh hưởng rất lớn đến chất lượng và hiệu quả thi công.
Đơn cử, một dự án ký hợp đồng năm 2018, dự kiến hoàn thành năm 2020, nhưng đến năm 2023 vẫn chưa có mặt bằng cuối cùng. Cộng thêm bão giá, đại dịch Covid-19, doanh nghiệp thiệt hại lên đến 30% giá trị hợp đồng.
Chưa dừng lại, doanh nghiệp còn chịu rủi ro về giá cả vật liệu, do một số địa phương thông báo giá không sát, không kịp thời so với thực tế. Ví dụ với cát, giá mua thông báo là 153.000 đồng/m3, doanh nghiệp thực tế phải mua với giá 264.000 đồng/m3. Ngoài nguyên nhân địa phương không sâu sát, còn có hiện tượng các chủ mỏ liên kết, thao túng giá thị trường.
Hay việc thiếu vật liệu đắp, đơn cử như tình trạng thiếu cát tại khu vực đồng bằng sông Cửu Long khiến nhà thầu phải thi công cầm chừng, thậm chí dừng thi công. Không chỉ Tổng công ty xây dựng Trường Sơn, các nhà thầu lớn đang tham gia các dự án trọng điểm, đặc biệt các dự án đường cao tốc cũng đang phải đối mặt.
“Chúng tôi buộc phải thi công cầm chừng hoặc có những dự án dừng luôn dù đã bố trí đầy đủ lực lượng”, ông Tuấn Anh chia sẻ.
Cũng xuất phát từ thực tiễn địa phương, ông Nguyễn Khắc Thận, Chủ tịch UBND tỉnh Thái Bình khẳng định, khâu giải phóng mặt bằng quyết định tiến độ dự án đầu tư công. Người dân là chủ thể được hưởng lợi từ các dự án đầu tư công, nên nếu được lòng dân, khâu giải phóng mặt bằng sẽ được dự án triển khai sẽ thuận lợi hơn.
Đồng thời Chủ tịch UBND tỉnh Thái Bình khẳng định: “Các cơ quan nhà nước phải làm tốt công tác tuyên truyền để người dân thấy được ý nghĩa, vai trò, tầm quan trọng của dự án thì sẽ đồng thuận. Thái Bình khi làm các dự án đường giao thông liên tỉnh, liên huyện, người dân thậm chí còn hiến đất, phục vụ công tác giải phóng mặt bằng,…”.
Từ thực tế kiểm toán, ông Vũ Thanh Hải, Kiểm toán trưởng Kiểm toán Nhà nước chuyên ngành IV (Kiểm toán Nhà nước) cũng đánh giá, tình trạng thi công chậm tiến độ xảy ra tại hầu hết các gói thầu, dự án. Một số dự án mặc dù chậm tiến độ, kéo dài nhưng chưa có biện pháp khắc phục; chế tài xử lý, xử phạt trách nhiệm các bên liên quan chưa được thực hiện nghiêm túc.
Ngoài ra, còn xảy ra tình trạng bố trí vốn cho các dự án chưa đủ điều kiện, thủ tục đầu tư; bố trí vốn sai nguồn, không đúng đối tượng, mục tiêu; bố trí vốn không sát thực tế, dàn trải, dẫn đến không sử dụng được hoặc phải điều chỉnh, bổ sung nhiều lần, ảnh hưởng đến khả năng cân đối vốn của nền kinh tế.
Trách nhiệm đầu tiên thuộc về cá nhân chứ không phải tập thể
Để nâng cao hiệu quả giải ngân vốn đầu tư công, ông Vũ Thanh Hải cho rằng, cần khẩn trương hoàn thành công tác tổng hợp các yêu cầu cắt giảm kế hoạch vốn của các bộ, ngành, địa phương, trình cấp có thẩm quyền xem xét, quyết định; nếu cần thiết sẽ điều chuyển cho bộ, ngành, địa phương còn thiếu và có khả năng thực hiện và giải ngân.
Đại diện Kiểm toán Nhà nước cũng nhìn nhận, người đứng đầu các cơ quan, tổ chức phải có trách nhiệm cá nhân trong việc lãnh đạo, chỉ đạo, kiểm tra, đôn đốc thực hiện và giải ngân vốn đầu tư công và là người chịu trách nhiệm toàn bộ đối với mọi sai phạm trong suốt quá trình thực hiện đầu tư chứ không phải là trách nhiệm tập thể.
Theo đó, cần yêu cầu nhà thầu phải có văn bản cam kết tiến độ thực hiện đối với từng hạng mục công trình, làm cơ sở để kiểm tra, giám sát và xử lý nghiêm việc vi phạm tiến độ; trường hợp cần thiết, chấm dứt hợp đồng và thay thế ngay các nhà thầu khác để đảm bảo tiến độ.
Đồng thời, kiên quyết xử lý các trường hợp cán bộ liên quan đến dự án có năng lực chuyên môn yếu, có biểu hiện nhũng nhiễu, tiêu cực, lợi ích nhóm làm ảnh hưởng đến tiến độ thực hiện và giải ngân của dự án; lấy kết quả giải ngân vốn đầu tư công làm tiêu chí đánh giá năng lực và trách nhiệm của người đứng đầu.
Để nhận diện và quy trách nhiệm, Phó Tổng Kiểm toán nhà nước Doãn Anh Thơ đưa ra giải pháp phân cấp, phân quyền, phân trách nhiệm; nâng cao vai trò, trách nhiệm của người đứng đầu các cơ quan/đơn vị, tổ chức; xác định cụ thể trách nhiệm của từng tổ chức, cá nhân, kiên quyết xử lý các trường hợp năng lực chuyên môn yếu, có biểu hiện nhũng nhiễu, tiêu cực, lợi ích nhóm.
Đồng thời, qua nhận diện được các “nút thắt” đầu tư công, Phó Tổng Kiểm toán nhà nước cũng tổng kết một số giải pháp. Đáng chú ý là tiếp tục rà soát công tác định giá đất, chuyển đổi mục đích sử dụng đất; công tác quy hoạch; trình tự, thủ tục; cơ chế, chính sách thực hiện các dự án quan trọng quốc gia, các dự án đầu tư theo hình thức đối tác công tư...
Hai là, có những chính sách cụ thể để các doanh nghiệp phục hồi sản xuất, kinh doanh; tháo gỡ những khó khăn, vướng mắc trong công tác đấu giá, thu tiền sử dụng đất; thu hút vốn đầu tư nước ngoài, các nguồn vốn vay ưu đãi, tài trợ, viện trợ.
Song song với đó, tăng cường công tác thanh tra, kiểm tra, kiểm toán, giám sát để kịp thời phát hiện, xử lý, tháo gỡ những khó khăn, vướng mắc đối với công tác giải ngân, ngăn chặn những hành vi tiêu cực, vi phạm pháp luật, bảo đảm đầu tư công được công khai, minh bạch, hiệu quả.
