Trong bối cảnh cải cách thủ tục hành chính đang được đẩy mạnh, đặc biệt trong các lĩnh vực then chốt như đất đai, bất động sản và xây dựng, việc đơn giản hóa các quy trình hành chính là một trong những mục tiêu quan trọng. Nghị quyết 68-NQ/TW của Bộ Chính trị về phát triển kinh tế tư nhân đã nhấn mạnh việc giảm 30% thủ tục hành chính, từ đó có thể giảm đi gánh nặng lớn đối với người dân, doanh nghiệp.
Trò chuyện với Reatimes về vấn đề này, GS.TSKH. Đặng Hùng Võ, Chủ tịch Hội Trắc địa - Bản đồ - Viễn thám Việt Nam, nguyên Thứ trưởng Bộ Tài nguyên và Môi trường đã chỉ ra những lưu ý quan trọng, cũng như nhấn mạnh mối quan hệ giữa việc cắt giảm thủ tục hành chính với việc chuyển đổi số đang được thúc đẩy mạnh mẽ hiện nay, để cải cách thủ tục hành chính đi vào thực chất và hiệu quả.
PV: Thưa Giáo sư, ông đánh giá thế nào về chủ trương tiếp tục cải cách thủ tục hành chính trong giai đoạn hiện nay, đặc biệt trong các lĩnh vực như đất đai, bất động sản, xây dựng?
GS.TSKH. Đặng Hùng Võ: Đây là một chủ trương rất đúng đắn và kịp thời trong bối cảnh hiện nay, khi mà các thủ tục hành chính liên quan đến đất đai, xin phép xây dựng và các quy trình xây dựng nói chung vẫn đang trong tình trạng rườm rà, kéo dài và gây nhiều khó khăn cho người dân, doanh nghiệp.
Đặc biệt, trong các lĩnh vực như đất đai, bất động sản, xây dựng, thì thủ tục hành chính vẫn là gánh nặng lớn. Cả người dân lẫn doanh nghiệp đều rất chật vật khi thực hiện các thủ tục này, bởi hàng loạt nhiễu nhương và phiền hà còn tồn tại trong quá trình triển khai.
Hiện nay, Nhà nước đang đẩy mạnh việc cải cách thể chế và nền hành chính quốc gia. Việc sáp nhập tỉnh thành, tinh gọn bộ máy các bộ, ngành, giảm bớt đầu mối cơ quan hành chính, đều là các hoạt động cụ thể trong tiến trình này. Tổng Bí thư Tô Lâm gần đây nêu rõ quan điểm phải hành động dứt khoát, làm nhanh, không bàn cãi. Điều này càng cho thấy sự cấp thiết và quyết liệt trong việc cải cách nền hành chính.
Bởi từ khoảng 10 năm trước, chúng ta từng tuyên bố cải cách hành chính đã hoàn thành, nhưng thực tế thì các thủ tục hành chính vẫn còn rối rắm, phức tạp, gây bức xúc cho người dân và doanh nghiệp. Thậm chí, có thể nói chúng ta đã đi quá chậm và luẩn quẩn trong việc thực hiện cải cách hành chính.
Chính vì vậy, đến nay Chính phủ vẫn tiếp tục đặc biệt quan tâm đến việc cải cách thủ tục hành chính là hoàn toàn đúng đắn và cần thiết. Bây giờ việc cần làm là phải quay lại xác lập các tiêu chí cụ thể, từ đó điều chỉnh thủ tục hành chính theo hướng đơn giản, nhanh gọn hơn, tạo thuận lợi cho người dân và doanh nghiệp hơn.
GS.TSKH. Đặng Hùng Võ. (Ảnh: Tùng Dương/Reatimes)
PV: Vừa qua, Thủ tướng Chính phủ đã chỉ đạo Bộ Xây dựng cắt giảm thủ tục cấp phép xây dựng cho các công trình, nhằm tiết kiệm thời gian và chi phí cho người dân, doanh nghiệp. Ông đánh giá thế nào về việc này?
GS.TSKH. Đặng Hùng Võ: Tôi rất đồng tình. Quản lý xây dựng ở đô thị là việc cần làm, để đô thị không bị “nham nhở” trong quá trình phát triển. Tuy nhiên, cần phải phân định những dự án cần xem xét cấp phép xây dựng chi tiết. Còn những công trình xây dựng của người dân, nhà ở riêng lẻ, nhất là người có thu nhập thấp và trung bình thì không nên nặng nề thủ tục. Chính quyền chỉ nên can thiệp khi công trình đó xuống cấp, không đảm bảo an toàn để ở, như vấn đề sửa chữa nhà chung cư hiện nay.
Thực tế, việc kéo dài thủ tục cấp giấy phép xây dựng cho những căn nhà bình thường là không cần thiết, tốn thời gian, chi phí cho người dân. Nhất là đối với các đô thị đã được quy hoạch chi tiết 1/500, phê duyệt thiết kế đô thị cho các tuyến đường, tuyến phố, thì thay vì cấp phép xây dựng, Nhà nước có thể quản lý theo quy hoạch, thiết kế đô thị đã phê duyệt. Đồng thời, tăng cường hậu kiểm, đảm bảo các công trình xây dựng tuân thủ đúng quy định, mà không gây phiền hà ban đầu cho người dân.
Người dân muốn xây nhà trên đất của mình chỉ cần tìm hiểu quy hoạch, thiết kế đô thị đã được duyệt và tự xây dựng đúng theo quy hoạch tổng thể. Khi thủ tục thông thoáng, người dân cũng phải nâng cao ý thức tuân thủ quy hoạch. Các công ty xây dựng phải xây đúng bản vẽ kỹ thuật được duyệt, nếu vi phạm nhiều lần sẽ bị rút giấy phép kinh doanh.
Tương tự, đối với doanh nghiệp, việc cắt giảm này giúp họ tránh được nhiều thủ tục hành chính không cần thiết. Theo quy trình hiện nay, sau khi được phê duyệt quy hoạch chi tiết 1/500, chủ đầu tư phải thực hiện thêm các bước như lập và phê duyệt thiết kế cơ sở, thẩm định thiết kế kỹ thuật, rồi xin cấp giấy phép xây dựng. Trong khi, các bước này thực chất chỉ là sự lặp lại của quy hoạch chi tiết 1/500 đã được phê duyệt, chỉ khác nhau về tên gọi của từng thủ tục. Như vậy, thay vì cấp phép xây dựng, cơ quan quản lý có thể dựa vào quy hoạch chi tiết 1/500 để thực hiện hậu kiểm và giám sát.
PV: Ngoài ra, đối với doanh nghiệp bất động sản - xây dựng, ông cho là cần kịp thời sửa đổi thêm những thủ tục gì để tạo điều kiện thuận lợi hơn cho doanh nghiệp?
GS.TSKH. Đặng Hùng Võ: Các doanh nghiệp phản ánh nhiều trong việc tiếp cận đất đai, vì thủ tục hành chính phức tạp và mất nhiều thời gian. Các doanh nghiệp đầu tư nước ngoài (FDI) thậm chí đã bày tỏ rằng, họ không cần những ưu đãi về thuế, mà chỉ mong muốn các thủ tục đầu tư được xử lý nhanh chóng, bởi họ đã có kế hoạch tài chính rõ ràng nên bất kỳ sự chậm trễ nào cũng sẽ gây tổn thất lớn. Ngay doanh nghiệp trong nước cũng gặp khó khăn vì thủ tục hành chính chuẩn bị đầu tư cực kỳ phức tạp. Nên hoạt động thu hút đầu tư của Việt Nam cũng kém một phần là vì thế.
Vậy nên, ngoài việc nhìn nhận ở góc độ pháp luật thì cũng phải để tâm đến góc độ thương mại và năng lực cạnh tranh. Chúng ta vẫn đang yêu cầu các dự án đầu tư đấu thầu, đấu giá quyền sử dụng đất. Điều này đi ngược với đường lối phát triển kinh tế của các nước công nghiệp. Ví dụ, đối với việc yêu cầu đấu giá quyền sử dụng đất nông nghiệp, ở các nước, khi doanh nghiệp mua quyền sử dụng đất nông nghiệp, họ sẽ được mua quyền phát triển trên đất đó với giá rẻ. Quyền phát triển được Chính phủ bán với giá thấp nhằm giảm chi phí đầu vào, giúp giảm giá thành sản phẩm. Từ đó, tăng cường năng lực cạnh tranh.
Sau khi dự án đã đi vào hoạt động, Nhà nước mới áp thuế lên giá trị đất đai tăng lên, ở dạng khoản thu chung chứ không phải khoản thu cho bất kỳ một thửa đất nào cả. Điều này vừa giúp Chính phủ thu ngân sách, vừa đảm bảo doanh nghiệp có khởi đầu dễ dàng, nhanh chóng có lợi nhuận. Có như vậy, người ta mới tạo ra được năng lực cạnh tranh quốc gia của nền kinh tế nói chung.
Ngược lại, Việt Nam vẫn đang áp dụng chính sách đấu giá quyền sử dụng đất nông nghiệp mà chưa chú trọng đến quyền phát triển và chi phí đầu vào thấp cho doanh nghiệp. Điều này làm giảm năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp và nền kinh tế quốc gia.
Vì vậy, để tạo điều kiện thuận lợi hơn cho doanh nghiệp, việc cải cách thủ tục hành chính trong lĩnh vực đất đai là rất cần thiết. Cần loại bỏ những thủ tục không cần thiết, như yêu cầu đấu giá quyền sử dụng đất nông nghiệp. Thay vào đó là xác định rõ ràng quyền phát triển của doanh nghiệp, giúp họ đầu tư và phát triển nhanh chóng. Đồng thời, đảm bảo quản lý đất đai chặt chẽ thông qua việc áp dụng hệ thống thuế hợp lý, giúp nâng cao năng lực cạnh tranh cho doanh nghiệp và nền kinh tế.
PV: Thưa ông, trong quá trình cải cách thủ tục hành chính, việc cắt giảm quy trình, giấy tờ không cần thiết là đúng đắn, nhưng có lẽ cũng không phải cứ cắt giảm hết là tốt?
GS.TSKH. Đặng Hùng Võ: Cắt giảm thủ tục hành chính là một chủ trương đúng đắn, giảm bớt gánh nặng cho người dân và doanh nghiệp, tuy nhiên, việc cắt giảm "quá tay" có thể tạo ra những rủi ro lớn trong việc kiểm soát và đảm bảo quyền lợi tài sản của người dân. Tôi cho là cần cắt giảm đến mức đơn giản nhất mà vẫn đảm bảo được việc quản lý mới là mục tiêu cần đạt được, chứ không phải nhắm mắt, thẳng tay cắt bỏ.
Thực tế có những thủ tục hành chính không đơn giản là thủ tục, mà còn là tấm khiên bảo vệ quyền lợi, tài sản cho người dân. Chẳng hạn, theo Luật Đất đai 2003, để chuyển nhượng bất động sản, người dân chỉ cần cung cấp chứng minh nhân dân của bên mua và bán, còn giấy chứng nhận quyền sử dụng đất thì không cần bản gốc mà có thể thay thế bằng các giấy tờ đảm bảo khác. Thủ tục đơn giản như thế nhưng sau này người ta phát hiện ra, ở nhiều nơi, trên giấy tờ có thửa đất nhưng thực địa không có. Vì vậy, sau năm 2007, mới bắt buộc phải có giấy chứng nhận quyền sử dụng đất và không cho phép thay thế bằng giấy tờ khác.
GS.TSKH Đặng Hùng VõTuy nhiên, nếu chỉ dựa vào giấy tờ thì vẫn có thể có sai sót, như trường hợp trên thực địa, đã có trường hợp một mảnh đất có tới 13 giấy chứng nhận quyền sử dụng đất khác nhau. Thành ra thủ tục hành chính là để kiểm tra lại những việc này. Bên công chứng chịu trách nhiệm kết luận người giao dịch có đủ năng lực dân sự, bên văn phòng đăng ký đất đai kiểm soát giấy tờ hợp lệ. Thế nhưng, khi cơ quan quản lý đất đai chưa thấu đáo, nhuần nhuyễn về chuyên môn, thì vẫn tiếp tục có sai sót giữa giấy tờ và thực địa.
Như vậy, ngoài việc cân nhắc cắt giảm thủ tục gì cho hợp lý, thì việc xây dựng cơ sở dữ liệu và quản lý đất đai trên thực tế vẫn là mấu chốt.
PV: Trước hết xin bàn về việc quản lý đất đai trên thực tế. Như vậy, cắt giảm thủ tục hành chính là để thông thoáng, nhưng muốn việc này phát huy hiệu quả và tránh được những hệ luỵ tiêu cực, thì phải làm tốt khâu hậu kiểm, phải không thưa ông?
GS.TSKH. Đặng Hùng Võ: Đúng vậy. Như với câu chuyện cắt giảm cấp phép xây dựng ở trên, đòi hỏi phải có một lực lượng nhân sự đủ mạnh để thực hiện khâu giám sát. Nhiều khi người dân đã có giấy phép xây dựng, thì họ vẫn có thể không tuân thủ theo đúng thiết kế đã được phê duyệt, bởi chính quyền thiếu hệ thống hậu kiểm hiệu quả. Như vậy, việc cấp phép không mang lại hiệu quả trên thực tế. Trong khi hiện nay, trách nhiệm phát hiện và xử lý vi phạm về đất đai lại được giao cho cấp xã. Nếu cấp xã không đủ nguồn lực, sẽ rất khó để phát hiện tất cả những vi phạm đất đai trên thực tế. Có rất ít xã thực hiện chức năng kiểm soát này một cách hiệu quả. Nhiều xã thường ngó lơ hoặc tiếp tay cho những sai phạm, đặc biệt là khi thiếu sự giám sát chặt chẽ. Mặc dù cơ chế xử phạt hành chính đã có, nhưng vấn đề là không ai thực hiện phạt, vì thiếu nhân lực thanh tra và kiểm tra.
Trong khi đó, nếu không hậu kiểm kỹ càng, thì hệ luỵ là người dân phải gánh chịu. Ví dụ, có không ít dự án chung cư xây dựng sai phép nên người mua không được cấp sổ hồng, khiến người dân phải chịu thiệt thòi. Vì vậy, cần hậu kiểm chặt chẽ và có chế tài xử lý.
PV: Vâng thưa ông, với việc sáp nhập bộ máy hành chính, tinh gọn các đầu mối và cơ quan chức năng, nhiều người kỳ vọng rằng việc cải cách thủ tục hành chính sẽ đạt kết quả tốt hơn. Nhưng trong lĩnh vực đất đai, bất động sản, xây dựng thì cũng có nhiều lo ngại về nền tảng cơ sở dữ liệu như ông đã nêu?
GS.TSKH. Đặng Hùng Võ: Tôi cho là, để hoàn thành việc cải cách hành chính thì chúng ta cần một hạ tầng quản lý tốt hơn. Dù có tinh gọn bộ máy hành chính đến đâu, sáp nhập cơ quan, cắt giảm đầu mối như thế nào, thì hiệu quả cải cách thủ tục hành chính vẫn sẽ rất hạn chế nếu thiếu một nền tảng hạ tầng số mạnh và đồng bộ.
Nói cách khác, nếu chuyển đổi số không được thực hiện một cách quyết liệt và bài bản, thì toàn bộ tiến trình cải cách sẽ chỉ dừng lại ở mức hình thức. Tổ chức bộ máy có thể gọn, đầu mối có thể ít, nhưng nếu hồ sơ vẫn xử lý thủ công, nếu dữ liệu không liên thông, không cập nhật theo thời gian thực, thì người dân và doanh nghiệp vẫn phải đi lại nhiều lần, nộp đi nộp lại giấy tờ như cũ.
Đây chính là nút thắt lớn nhất hiện nay. Chúng ta đã làm khá đầy đủ việc rà soát, cắt bỏ giấy phép con, tinh giản quy trình. Nhưng như tôi đã nói, vấn đề không còn nằm ở việc thủ tục có thừa hay không, mà nằm ở khả năng vận hành bộ máy hành chính trong một môi trường số hóa, và đây đang là điểm yếu của chúng ta.
Đặc biệt trong các lĩnh vực như đất đai, xây dựng, bất động sản, các thủ tục hành chính hầu như đang thực hiện trên giấy chứ chưa phải trên không gian số. Do cơ sở dữ liệu chưa đầy đủ, không cập nhật được theo thời gian thực, phần mềm quản lý đất đai ở các địa phương không thống nhất, không tương thích, dẫn đến quá trình xử lý hồ sơ kéo dài, phát sinh phiền hà.
Vì vậy, muốn cải cách hành chính thực chất, không thể chỉ dừng lại ở việc sắp xếp con người hay giảm đầu việc, mà phải đi vào yếu tố cốt lõi là chuyển đổi số, hiện đại hóa nền tảng hạ tầng và dữ liệu. Đây mới là điều kiện đủ để bộ máy hành chính tinh gọn phát huy được hiệu quả thực sự.
PV: Từ ngày 1/6, Hà Nội sẽ tiếp nhận 100% hồ sơ theo hình thức trực tuyến, đối với 5 thủ tục hành chính trong lĩnh vực đất đai. Đây có thể được xem là những bước tiến mới trong nỗ lực chuyển đổi số trong lĩnh vực đất đai hay không, thưa ông?
GS.TSKH. Đặng Hùng Võ: So với trước đây, người dân, doanh nghiệp phải thường xuyên có mặt trực tiếp để nộp giấy tờ thì đó là một bước tiến giúp tiết kiệm chi phí đi lại, thời gian. Tuy nhiên, quan trọng đó là những thủ tục gì, có thực sự là các thủ tục thiết yếu mà người dân và doanh nghiệp phải thường xuyên thực hiện hay không.
Tôi cho rằng, nếu chỉ đưa một số thủ tục ít phát sinh hoặc mang tính hình thức lên hệ thống trực tuyến, thì hiệu quả cải cách vẫn còn rất hạn chế. Trong khi đó, những thủ tục quan trọng, có ảnh hưởng trực tiếp đến đời sống như chuyển nhượng quyền sử dụng đất, đăng ký tài sản gắn liền với đất vẫn phải thực hiện trực tiếp và thời gian xử lý vẫn kéo dài từ 25 - 45 ngày tùy địa phương.
Trong khi đó, ở Thái Lan, từ 10 năm trước, họ đã rút ngắn quy trình này xuống chỉ còn 1 ngày, nhờ việc chuyển đổi số toàn diện trong quản lý đất đai. Ngân hàng Thế giới luôn lấy Thái Lan làm ví dụ điển hình về thành công trong chuyển đổi số. Điều kiện kinh tế - xã hội của họ có điểm này điểm kia hơn hoặc kém chúng ta, nhưng đều thuộc nhóm 4 nước đứng đầu ASEAN với ta, thì cớ sao ta không làm được như họ? Một trong những yếu tố giúp Thái Lan đạt được tốc độ xử lý nhanh như vậy là nhờ họ có một cơ sở dữ liệu về giá đất đồng bộ. Cơ quan thuế chỉ cần tham khảo bảng giá đất đã được cập nhật để tính thuế, giúp tăng tốc độ giải quyết thủ tục.
Chưa kể, những giao dịch bất động sản của cá nhân, hộ gia đình, doanh nghiệp thường gắn với nhu cầu rất thực tế như chuyển nơi sinh sống, điều động công tác, đầu tư mở rộng sản xuất, chuyển nhượng tài sản... nếu không đơn giản hoá quy trình và thời gian xử lý kéo dài, sẽ rất vất vả cho họ.
Thực ra, trong việc xây dựng dữ liệu địa chính, Việt Nam đã nhận được sự hỗ trợ đáng kể từ các quốc gia như Úc và Thụy Điển, thông qua những dự án lớn, cũng như sự đầu tư từ Ngân hàng Thế giới. Tuy nhiên, mặc dù đã có những dự án quy mô và đầu tư mạnh mẽ vào cơ sở dữ liệu đất đai, nhưng hiện nay, theo đánh giá của Ngân hàng Thế giới, các kết quả vẫn chưa đạt được kỳ vọng. Tình trạng dữ liệu địa chính hiện nay vẫn chưa được cập nhật thường xuyên và đồng bộ, đó là cản trở lớn nhất trong việc cải cách thủ tục hành chính.
Do đó, để cải cách thủ tục hành chính thực sự hiệu quả, chúng ta phải quay lại từ gốc rễ: xây dựng một cơ sở dữ liệu đất đai chuẩn, theo thời gian thực, cập nhật thường xuyên. Chỉ khi dữ liệu được chuẩn hóa và cập nhật liên tục, các thủ tục hành chính mới có thể trở nên đơn giản, nhanh chóng và giảm thiểu rủi ro cho người dân và doanh nghiệp.
Ngoài ra, việc đưa một số thủ tục lên trực tuyến có thể là bước đầu tích cực, nhưng chưa đủ để gọi là bước tiến thực chất nếu không tập trung vào các nhóm thủ tục cốt lõi, thường xuyên và có tác động thực tế cao. Cải cách hành chính, chuyển đổi số phải bắt đầu từ những gì ảnh hưởng sát sao đến người dân, đó mới chính là cải cách đúng trọng tâm.
PV: Trân trọng cảm ơn ông!
