“Nghệ nhân” là danh hiệu được phong tặng cho những người làm những nghề thuộc về nhiều lĩnh vực trong đời sống. Đa phần họ được các tổ chức có pháp nhân công nhận. Những nghệ nhân đường phố trong bài viết này là cách tôi gọi một số ít người làm những nghề dường như không chính thống và thiên hạ cũng ít ai để ý đến, nhưng nếu thiếu vắng họ ở Hà Nội, sẽ là thiếu hụt và thiệt thòi không nhỏ cho những ai cần đến. Họ là những người làm ăn trên đường phố bằng chính tay nghề điêu luyện và thiết thực của họ.
Một lần tôi bị tai nạn đâm xe. Chiếc xe máy Dream II của tôi mua được bằng tiền của một giải thưởng văn học bị một chiếc ô tô phóng nhanh quệt phải. May người không việc gì nhưng chiếc xe gần như tan tành. Toàn bộ phần nhựa của chiếc xe bị vỡ rời. Khi mang xe vào hãng sửa chữa, cầm hóa đơn báo giá tôi đã tá hỏa toát mồ hôi. Xe cũ nhưng phụ tùng thay thế đương nhiên phải chính hãng và nó là một con số quá ư xa xỉ so với chiếc xe cũ đã sử dụng nhiều năm. Hãng xe giải thích đây là phụ tùng dù là đồ nhựa nhưng phải nhập khẩu. Bỏ thì thương mà vương thì tội, thấy tôi bần thần, thợ sửa xe là một người quen nói nhỏ, anh mang ra Chùa Bộc mà sửa. Thợ ở đấy lành nghề lắm, bảo đảm tuy là vá víu nhưng không khác gì phụ tùng mới đâu. Tôi nghe lời mang xe đến.
Người thợ tên là Tuấn, anh có một hòm đồ nghề để nép ở cổng chùa. Đơn giản vô cùng. Một cái bếp nhỏ, mấy mũi hàn nhựa (có thể là mũi hàn nhiệt cắm điện) và những mảnh nhựa vá. Hì hụi dựng lắp, hàn vá, chỉ chừng hai tiếng đồng hồ sau chiếc xe đã lại như cũ. Từ chiếc yếm nhựa trắng đến vè trước vè sau nhựa nâu, nắp cốp được hàn rất khéo và đánh bóng phải tinh mắt mới nhận ra được những nếp vá. Thật mãn nguyện. Càng mãn nguyện khi thấy người thợ tính công. Một con số chỉ vài trăm ngàn, tính ra tôi tiết kiệm được vô khối tiền bạc nếu thay phụ kiện mới ở hãng xe.
Sau này mỗi khi có việc về phần nhựa xe máy tôi đều ra đây. Khi đã quen thân thì tôi biết cái nghề anh đang làm là do bất đắc dĩ khi anh buộc phải chọn để sinh nhai. Tuấn kể, làm đã được hai chục năm nghề này. Hết vỉa hè này sang vỉa hè khác và sau định cư ở Chùa Bộc. Phải công nhận tay nghề của anh tinh thông, cực khéo léo và thẩm mỹ. Xứng đáng là một nghệ nhân.
Hà Nội có không ít những nơi có thợ làm nghề này rải rác khắp nội thành và cả ngoại thành. Với hàng triệu xe máy lưu thông trong tình trạng giao thông khá hỗn loạn thì việc va chạm xe cộ là cơm bữa. Tuấn tâm sự, đủ ăn anh ạ, nhưng cũng vất vả lắm. Cái đó thì tôi biết, phơi mưa nắng bốn mùa đương nhiên là cực nhọc, lại còn thêm việc vỉa hè bị cấm nên phải rất khéo léo mới thích nghi và tồn tại được.
Nhân chuyện vá nhựa lại nhớ đến Hà Nội thuở nào khi dép nhựa còn là những đồ phổ biến cho người dân sử dụng. Lúc đó đôi dép nhựa quai hậu Tiền Phong trắng thậm chí còn là mốt của dân chơi. Khi dép đứt quai, sứt đế đã có những thợ hàn dép nhựa tập trung nhiều ở khu vực hồ Hoàn Kiếm xử lý. Thật tiện ích khi từ một đôi dép đứt quai lại trở nên lành lặn đẹp đẽ khi qua tay những bác thợ. Lúc đó ở quanh bờ hồ còn có những thợ khắc bút điêu luyện, chữ đẹp như rồng múa. Quà tặng ngày ấy nếu là một chiếc bút máy Trường Sơn có khắc ký tặng hoặc tên tuổi chủ nhân thì món quà như được tăng gấp hai lần.
Có không ít nghề có thể được tính là nghệ nhân. Ai đó, nếu một lần bị mất cả chùm chìa khóa nhà và xe mới thấy những thợ làm chìa khóa quý giá nhường nào. Cũng chỉ một hòm đồ nghề với một chiếc máy làm chìa nho nhỏ và cơ số phôi chìa, ngụ ở bất cứ hè phố hoặc ngõ ngách nào, người thợ làm chìa có thể phục hồi cho người mất toàn bộ số chìa đang sử dụng. Trường hợp không có chìa mẫu, những người thợ này sẵn sàng đến tận nhà riêng, công sở để đánh chìa phục hồi. Thật là tiện ích vô cùng. Số thợ làm chìa khóa này có ở hầu hết các khu phố, thậm chí là họ đi rong đánh chìa. Việc mất hay hỏng khóa bây giờ không còn là nỗi lo lắng bởi chỉ một số tiền rất nhỏ đã có thể khắc phục được.
Lại nữa, một chiếc áo budong hàng hiệu hoặc một chiếc túi xách đắt tiền mua ở nước ngoài vì sơ ý khi sử dụng hay vì lỗi của nhà sản xuất, bị hỏng fermotuya. Có ngay những hàng sửa chữa thay thế, giúp cho bạn có thể yên tâm sử dụng mà không một mảy may giảm giá trị chiếc áo hoặc túi. Những hàng sửa chữa này không nhiều nhưng cũng không quá khó tìm. Đặc biệt có một nghệ nhân sửa fermotuya nổi tiếng, thậm chí được dân gian phong là “đệ nhất Hà thành”, ở 61 Hàng Đường. Ông là Nguyễn Hữu Khang, đã có thâm niên ngót nửa thế kỷ hành nghề. Người Hà Nội rất nhiều người mến mộ ông vì tài sửa chữa và công tâm không bóp chẹt đối với những đồ có giá trị lớn.
Ở lĩnh vực sửa chữa đồ gia dụng và vật dụng cá nhân, Hà Nội có nhiều người xứng đáng được coi là nghệ nhân. Va ly, giày dép, túi xách, quần áo... nếu không có những nghệ nhân đường phố ấy sửa chữa, thì nhiều người đã phải bỏ đi những thứ đồ quý giá, chí ít là về mặt kỷ niệm.
Hà Nội còn có những thứ nghề rất lạ. Tôi còn nhớ một ông thợ mài dao rong đi khắp Hà Nội chỉ chuyên mài dao kéo. Chuyển nhà mấy lần nhưng dao kéo nhà tôi mấy chục năm đều một tay ông mài. Dao cũ nhưng qua bàn tay ông còn sắc và tốt hơn dao mới nhiều lần. Thú nhất là xem ông mài dao xoèn xoẹt vào hòn đá mài rất dẻo và đẹp. Nghề này giờ đã tiệt hẳn. Bây giờ người ta dùng dao inox là chính. Đã lâu tôi không còn thấy ông xuất hiện. Có thể ông đã bỏ nghề hoặc giả ông đã quá già.
Cuộc sống hôm nay, người dân đã khá giả gấp nhiều lần, đồ đạc tiện nghi hiện đại nhưng những những thứ tôi vừa kể vẫn có những đời sống riêng cần đến những bàn tay người thợ lành nghề. Họ thật sự là những nghệ nhân đường phố không thể thiếu.
