Có lẽ, cứ mỗi năm Hà Nội lại nóng dần lên một chút. Mùa hè càng ngày càng nóng nực và cái nhu cầu cần nhất chẳng gì lớn hơn, đó là nước sạch. Đã có so sánh mất nước với mất điện. Thật ra thì mất điện cả tuần, thậm chí dài hơn, cũng vẫn xoay xỏa được, nhưng mất nước xem, nội chỉ một ngày là biết mặt nhau ngay. Tá hỏa như nhà có giặc, mọi sinh hoạt hầu như bị ngừng trệ. Cuộc sống trở nên nặng nề hơn cả địa ngục. Đấy, nước sạch nó quan trọng thế đấy, nhất là nước của một Hà Nội hiện đại hôm nay.
Nước sạch ở Hà Nội được gọi nguyên thủy là nước máy. Trước khi người Pháp du nhập công nghệ nước máy vào Hà Nội thì người dân kinh thành vẫn sử dụng thứ nước truyền thống, lấy từ giếng đào và những nguồn nước tự nhiên như đầm, hồ, sông, qua cách khử lọc bằng phương pháp dân gian là đánh phèn.
Nhà máy nước Yên Phụ là nơi sử dụng công nghệ khoan và sử dụng nước ngầm đầu tiên ở Hà Nội. Và nó có mặt rất sớm từ những năm cuối của thế kỷ 19. Song song với nhà máy nước là tháp nước Hàng Đậu làm chức năng chứa nước trên cao để tạo áp lực đưa nước đến hệ thống tiêu dùng. Cả hai công trình có tuổi đời trên một trăm năm này vẫn tồn tại như là chứng nhân của một thời, bất chấp thời gian. Thậm chí, tháp nước Hàng Đậu còn như là một công trình kiến trúc của Hà Nội cổ.
Nước sạch một thời xưa.
Cũng như những mặt hàng khác, đầu tiên nước chỉ dành cho chính người Pháp, sau được mở rộng ra cả từ nguồn cung cấp lẫn tiêu thụ. Từ những gì của ngày đầu tiên đến hôm nay, hệ thống sản xuất và cung cấp nước của Hà Nội đã là những con số nhiều nhà máy nước, là hệ thống đường dẫn đến từng hộ dân.
Nước máy của Hà Nội bây giờ vẫn khai thác phần lớn bằng trữ lượng khổng lồ của túi nước ngầm và phần nào là nước mặt, tức là nước dẫn từ hồ chứa sông Đà về. Nước từ thuở sơ khai đến bây giờ vẫn là mặt hàng vừa hiếm vừa quý với người dân và có lẽ chưa bao giờ việc cung ứng nước đáp ứng đủ nhu cầu để người dân dùng thoải mái.
Ai sống qua thời bao cấp mới thấy nước dạo đó hiếm hoi và quý giá như thế nào. Người dân chắt chiu tiết kiệm, nói không quá, là từng giọt nước. Nguyên hệ thống đường ống dẫn nước từ người Pháp làm bằng gang được chôn sâu trong lòng đất tỏa đi khắp phố phường. Ngoài đường ống dẫn vào nhà dân thì Hà Nội đặc biệt có một loạt các trụ máy nước ở hầu hết các phố. Các máy nước này cũng được đúc bằng gang có vòi hoặc bằng gang hoặc bằng đồng. Chúng được gọi là các vòi nước công cộng. Sau này khi Hà Nội giải phóng, các vòi nước đường phố được xây bằng xi măng. Có thêm các bể nước công cộng ở các khu tập thể lớn và những khu gia đình vừa và nhỏ. Thậm chí, vì áp lực nước yếu, người ta còn đào sâu xuống đất thành những bể nước ngầm và đục đường ống ra để chiếm hữu nước. Từ những bể nước ngầm này, người dân dùng xô được chế bằng cao su để thòng dây múc nước. Chính những bể chứa ngầm và kiểu đục thẳng từ đường ống đã làm mất tác dụng và khai tử các vòi nước công cộng, vốn đứng trên mặt đất quá cao nên nước không thể chảy được.
Vòi nước công cộng.
Chuyện về nước máy thời kỳ này thì vô thiên lủng. Tôi chưa quên cảnh xếp hàng lấy nước thâu đêm suốt sáng. Các vòi nước công cộng hầu như chảy liên tục. Người dân xếp hàng bằng chính chiếc thùng gánh nước bằng thiếc hoặc sắt tây. Nước được vận chuyển bằng đòn gánh và có móc xích nối với thùng nước.
Hình ảnh cái vòi nước có một khoảng xi măng bao bọc hay khoảng sân cạnh bể nước công cộng chứa đám người với đủ mọi việc như rửa rau, giặt quần áo, thậm chí là tắm, thật sống động... Bực nhất là lúc đến lượt mình lấy nước vào thùng thì một bà sồn sồn chìa cái chậu quần áo vào bảo, xin một chậu. Xong thì lại đến một cô đủn cái chậu đựng rau muống bè đang rửa vào, cũng lịch sự xin. Cái chậu rau muống, nước dâng đến đâu bèo tấm nổi kín mặt chậu đến đấy. Và tất nhiên, chị này để cho nước dàn ra, cuốn theo đám bèo tấm nổi tràn ra ngoài. Cá biệt thì có cái đầu đen của cánh đá bóng về vục hẳn vào vòi xin nước uống. Các hộ gia đình có sân chung thì đựng nước riêng từng nhà bằng các vật dụng như thùng phi, sau khi lấy nước từ vòi nước hoặc bể. Dạo đó còn có người làm nghề bán nước máy chứa trên thùng phi đặt trên xe ba gác kéo đi trên đường phố.
Tôi học gánh nước từ rất nhỏ, khi chỉ 7, 8 tuổi. Đôi thùng nước với hai móc xích ngắn tòng teng treo trên đòn gánh từ lúc nước chỉ láng đáy rồi đầy dần lên cho đến khi quen là gánh đôi thùng nước đầy. Một lần vì nước vơi đu đưa thùng khiến thằng bé tôi bước chân không kịp nên đáy thùng bằng vành đai tôn cắt phập vào gót khiến máu chảy lênh láng . Và cũng tại bể nước công cộng đã được hạ cốt ở ngay cửa nhà tôi, một mối tình nước máy của tôi đã được nhen với cô hàng xóm khi cùng nhau thức đêm lấy nước.
Hà Nội hiện đại với hệ thống các nhà máy nước vận hành ở khắp tất cả các quận huyện nội ngoại thành. Trừ một số huyện nông thôn sáp nhập từ Hà Tây cũ là chưa có, còn thì tất cả người dân đã được sử dụng nước máy. Không còn hiếm hoi như ngày xưa nữa nhưng thật sự với trữ lượng khai thác nước dù khổng lồ như hiện nay thì vẫn chưa đủ cung cấp cho 8 triệu dân Hà Nội. Vẫn còn cảnh người dùng thừa mứa lãng phí và người chắt chiu từng chậu nước. Nước máy vẫn là nỗi khổ của không ít khu vực và hộ gia đình. Đấy là chưa kể thi thoảng đường nước sông Đà lại ục một phát vì chất lượng đường ống kém, gây mất nước nhiều ngày. Nguyên cả một dàn quan chức vì vụ ống nước dởm này vướng vòng lao lý, có người bị tống vào tù vì tội thiếu trách nhiệm gây hậu quả nghiêm trọng.
Hệ thống đường ống dẫn nước cung cấp cho dân cũng được thay đổi bằng đủ các loại ống bằng vật liệu khác nhau. Nước vào từng nhà có đồng hồ đo đếm kiểm soát khối lượng tiêu thụ để thanh toán. Và nước cũng như điện được bán với nhiều giá khác nhau tùy vào số lượng sử dụng.
Bây giờ, hình thức chứa nước của các gia đình cũng khác xưa. Nhà cao tầng thì được thụ hưởng hệ thống bể chứa trên nóc với các máy bơm áp lực cao. Các hộ gia đình mặt đất cũng đa phần là nhà cao 4, 5 tầng. Những hộ này có bể ngầm trong khuôn viên móng nhà và nước được bơm lên các thùng chứa inox có dung lượng các loại. Thành phố nhìn từ trên cao chính là thành phố của những bể nước inox sáng choang vậy.
Nước Hà Nội, câu chuyện còn dài với nhiều bi khúc.
