Quản trị đô thị - nông thôn theo chính quyền hai cấp: Cần tư duy mới cho một tương lai mới

Sáng 5/11, trong khuôn khổ Diễn đàn Phát triển bền vững đô thị Việt Nam 2025, Vụ Quy hoạch - Kiến trúc, Bộ Xây dựng và Hội Quy hoạch Phát triển Đô thị Việt Nam đã đồng chủ trì Hội thảo chuyên đề "Quy hoạch và quản trị đô thị hiện đại, nâng cao chất lượng sống đô thị Việt Nam".

Đô thị hóa của Việt Nam đang đi vào chiều rộng nhiều hơn chiều sâu

Phát biểu tại Hội thảo, KTS. Trần Ngọc Chính - Chủ tịch Hội Quy hoạch Phát triển Đô thị Việt Nam, nguyên Thứ trưởng Bộ Xây dựng cho biết, sau gần 4 thập kỷ Đổi mới, phát triển và hội nhập, hệ thống đô thị Việt Nam đã ghi nhận nhiều thành tựu đáng chú ý. Hiện nay, tỷ lệ đô thị hóa Việt Nam đạt trên 42%, đóng góp khoảng 70% GDP quốc gia. 

Các địa phương có tốc độ đô thị hóa nhanh như Hà Nội, TP.HCM, Đà Nẵng, Hải Phòng, Quảng Ninh, Cần Thơ, Bình Dương cũ… cùng các đô thị trung tâm vùng đang trở thành hạt nhân tăng trưởng, tạo ra mạng lưới sản xuất, dịch vụ, logistics, kết nối hiệu quả với khu vực và thế giới.

Tuy nhiên, Việt Nam cũng đối mặt với không ít thách thức trong phát triển đô thị. Hạ tầng kỹ thuật xã hội còn chênh lệch, không gian đô thị bị chia cắt, chất lượng môi trường và nhà ở giảm sút; đặc biệt là không gian quy hoạch và quản trị đô thị chưa theo kịp yêu cầu của thời kỳ chuyển đổi số và thích ứng với biến đổi khí hậu.

Bên cạnh đó, việc chuyển đổi mô hình tổ chức và quản trị đô thị theo mô hình chính quyền địa phương hai cấp là bước đi quan trọng nhằm tinh gọn bộ máy, tăng cường phân quyền, phát huy tính tự chủ và nâng cao hiệu quả quản trị đô thị. Song để mô hình này phát huy hiệu quả thực chất, KTS. Trần Ngọc Chính nhấn mạnh cần đồng bộ hóa thể chế, tăng cường năng lực cán bộ, hiện đại hóa công tác quản lý, đồng thời hoàn thiện cơ chế tài chính, dữ liệu, phối hợp liên thông. 

"Có như vậy, chính quyền đô thị hai cấp mới thực sự trở thành mô hình quản trị hiện đại, linh hoạt và phục vụ người dân, góp phần nâng cao chất lượng và sự bền vững cho các đô thị Việt Nam trong thời kỳ mới", KTS. Trần Ngọc Chính nói.

Phân tích rõ hơn về chủ đề quản trị đô thị - nông thôn theo chính quyền hai cấp ở Việt Nam, ông Nguyễn Quang - nguyên Giám đốc UN Habitat tại Việt Nam khẳng định, hiện nay Việt Nam đang trong giai đoạn chuyển mình rất quan trọng của quá trình đô thị hóa.

"Với tỷ lệ đô thị hóa hiện tại ở mức 42%, cho đến khi đạt được 70-80%, chặng đường này sẽ là quá trình khốc liệt; mà kết quả của nó là hoặc Việt Nam sẽ trở thành một quốc gia phát triển thu nhập cao, hoặc trở thành một nước phát triển thu nhập trung bình, mặc dù có đô thị hóa cao. Đây là bài học kinh nghiệm có thể thấy rất rõ ở các quốc gia châu Mỹ Latinh, nơi có tỷ lệ đô thị hóa rất cao nhưng mức sống không cao cũng như phát triển kém bền vững", ông Quang cho biết.

Đô thị hóa đóng góp vào quá trình chuyển đổi từ nông nghiệp sang phi nông nghiệp, tạo ra chuyển dịch cơ cấu lao động, đóng góp vào tăng trưởng kinh tế, đồng thời hiện đại hóa hạ tầng. Tuy nhiên với Việt Nam hiện nay, đô thị hóa đang đi vào chiều rộng nhiều hơn là chiều sâu, chưa tạo ra được những khu vực đô thị có dịch vụ chất lượng cao để đóng góp lớn cho quá trình công nghiệp hóa - hiện đại hóa của đất nước.

Thêm vào đó, sức ép về vấn đề cung cấp hạ tầng, dịch vụ nhà ở, giao thông; các vấn đề môi trường, an sinh xã hội ở đô thị cũng là những thách thức lớn. Đặc biệt, mặt trái của quá trình đô thị hóa là sự phân hóa giữa đô thị và nông thôn. Tại sao dòng người từ nông thôn ra đô thị lớn, đó là vì chênh lệch về điều kiện sống, hạ tầng và công ăn việc làm.

Đáng chú ý, ông Nguyễn Quang nhận mạnh đến mối liên hệ giữa đô thị hóa và công nghiệp hóa. Theo chuyên gia, đô thị hóa phải đồng hành cùng công nghiệp hóa mới chính là động lực cho sự phát triển của đất nước, vì liên kết công nghiệp – đô thị tạo ra tăng trưởng kinh tế: Công nghiệp hóa thúc đẩy tăng năng suất, còn đô thị hóa mở rộng không gian, dịch vụ hạ tầng.

Tuy nhiên hiện nay, công nghiệp hóa của nước ta vẫn phụ thuộc vào FDI, công nghệ thấp, hạ tầng và năng lượng hạn chế; đô thị hóa nặng về chiều rộng, tắc nghẽn hạ tầng, nhà ở, bất bình đẳng không gian, thiếu những hành lang công nghiệp thật sự đóng góp cho sự thay đổi của đất nước.

"Chỉ khi đô thị hoá gắn với công nghiệp – dịch vụ – hạ tầng đồng bộ, nó sẽ tạo ra "cú nhảy năng suất". Tuy nhiên, nếu đô thị hoá không đi đôi với quy hoạch không gian, giao thông, nhà ở xã hội, thì lại gây tắc nghẽn, bất bình đẳng, ô nhiễm…", ông Quang nói và cho rằng, nếu không đổi mới tư duy, đổi mới mô hình tăng trưởng thì Việt Nam sẽ khó có thể đạt được mục tiêu tăng trưởng 2 con số đề ra trong kỷ nguyên mới.

Đặt trong bối cảnh sáp nhập tỉnh thành để tạo ra không gian phát triển mới, tinh gọn bộ máy và thực hiện mô hình chính quyền hai cấp, bên cạnh những tác động tích cực không thể phủ nhận, thì vấn đề là chúng ta vẫn chưa làm rõ được phân định thẩm quyền giữa các cấp chính quyền. Những thách thức lớn đặt ra của mô hình chính quyền hai cấp có thể kể đến là:

Thứ nhất, thể chế pháp lý chưa đồng bộ. Câu chuyện quản lý đô thị và phi đô thị không giới tuyến lãnh thổ thì quản lý như thế nào, có quy hoạch rồi nhưng tổ chức thực hiện quy hoạch ra sao cho hiệu quả cũng là bài toán cần tìm lời giải.

Theo ông Nguyễn Quang, dự thảo Luật Quản lý phát triển đô thị là một giải pháp cần được quan tâm thúc đẩy để Quốc hội thông qua.

"Đây là lần đầu tiên một đạo luật quy định toàn diện và tích hợp các khía cạnh của phát triển đô thị, bao gồm: quy hoạch, hạ tầng, không gian, quản lý đất đai, nhà ở, và cơ chế điều hành phát triển; với quy định quản lý tích hợp - liên ngành, phân quyền mạnh cho địa phương lập và điều chỉnh quy hoạch; lồng ghép phát triển đô thị - nông thôn bền vững; xác định mô hình quản trị đa cấp, đa ngành", theo ông Quang.

Thứ hai, nguồn lực cấp cơ sở còn hạn chế từ tài chính đến con người. Thứ ba, thiếu phối hợp vùng, chia sẻ dữ liệu và công cụ tài chính. Trong đó, dữ liệu là vấn đề liên thông, có thể chia sẻ, nên bài toán phối hợp dữ liệu rất quan trọng. Bên cạnh đó, cần tìm được những công cụ, nguồn lực tài chính để thực hiện các mục tiêu, rút ngắn khoảng cách chênh lệch phát triển giữa đô thị và nông thôn.

Chia sẻ kinh nghiệm quốc tế, ông Quang cho biết các quốc gia như Hàn Quốc, Nhật Bản, Indonesia… phân quyền rất cụ thể, phân quyền đi đôi với tích hợp quy hoạch và điều phối vùng, nếu không sẽ dẫn đến mâu thuẫn trong quản lý không gian, đầu tư và dịch vụ công.

"Các quốc gia phát triển tập trung rất nhiều vào chiến lược đô thị hóa gắn với công nghiệp hóa, tức là hình thành những vùng công nghiệp, vùng đô thị để tạo ra sức cạnh tranh của quốc gia. Đi đôi với quy hoạch tích hợp và kết nối vùng, quan trọng là phải chuyển tư duy từ quản lý mang tính chất hành chính sang quản lý kiến tạo - tức là khai thác được sức mạnh của toàn xã hội trong vấn đề phát triển đô thị", ông nói.

Quy hoạch đồng bộ, quản trị hiện đại hướng tới phát triển bền vững đô thị Việt Nam

Bàn về giải pháp quy hoạch, quản lý phát triển đô thị phù hợp với chính quyền địa phương hai cấp, KTS. Trần Ngọc Chính cho rằng, trong bối cảnh thực hiện Nghị quyết 06-NQ/TW của Bộ Chính trị về quy hoạch, xây dựng, quản lý và phát triển bền vững đô thị Việt Nam cùng với việc Chính phủ cũng đang triển khai Chiến lược phát triển đô thị quốc gia đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045, quy hoạch đồng bộ, quản trị hiện đại, cải tạo và phát triển bền vững, nâng tầm chất lượng đô thị Việt Nam là rất cần thiết nhằm góp phần hình thành khung chính sách, thể chế và mô hình phát triển đô thị phù hợp với Việt Nam trong giai đoạn mới.

Để quy hoạch, xây dựng, quản lý và phát triển bền vững đô thị Việt Nam, chúng ta cần tư duy quy hoạch cho từng đô thị trong hệ thống đô thị đảm bảo tính liên kết vùng, tính mở và khả năng thích ứng với biến đổi khí hậu… Đây chính là tư duy đột phá, trọng tâm, lấy khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo làm động lực chính cho phát triển đô thị.

"Quy hoạch cần được định hướng với tầm nhìn dài hạn, dựa trên cơ sở khoa học, dữ liệu và mô hình dự báo hướng phát triển xanh, thông minh, có khả năng chống chịu với biến đổi khí hậu, đồng thời khơi dậy bản sắc, giá trị văn hóa của từng địa phương", Chủ tịch Hội Quy hoạch Phát triển Đô thị Việt Nam nói.

Trên cơ sở đó, nguyên Giám đốc UN Habitat tại Việt Nam cho rằng về thể chế, cần hoàn thiện khung pháp lý và nghị định hướng dẫn liên quan đến Luật Quản lý phát triển đô thị; tăng cường điều phối vùng với việc thành lập Hội đồng phát triển vùng, có mô hình "vùng hành chính cơ chế đặc thù" để xử lý vấn đề liên tỉnh; thí điểm hành lang công nghiệp - đô thị tích hợp; cải cách tài chính đô thị thông qua trái phiếu, quỹ phát triển đô thị, thu hồi giá trị gia tăng từ đất...; đồng thời thúc đẩy chuyển đổi số quốc gia.

Đối với cấp tỉnh, cần quy hoạch tích hợp đô thị - nông thôn thông qua việc xây dựng Chương trình phát triển đô thị - nông thôn tích hợp; có thỏa thuận phát triển đô thị giữa tỉnh và phường xã; phát triển tài chính đô thị bền vững, có thể thành lập Quỹ phát triển hạ tầng, khuyến khích PPP; nâng cao năng lực quản trị đô thị địa phương, hình thành mạng lưới "Trung tâm phát triển đô thị nông thôn".

Với cấp cơ sở, cần đổi mới quản trị hành chính với chính quyền số cấp phường xã - dịch vụ công trực tuyến, tăng cường vai trò hội đồng nhân dân và cơ chế giám sát của người dân. Đồng thời, phát triển cộng đồng và doanh nghiệp địa phương: Hỗ trợ khởi nghiệp sáng tạo, hợp tác xã nông nghiệp - đô thị, dịch vụ đô thị thông minh, khuyến khích đối tác công - tư (PPP) và công ty/hợp tác xã dịch vụ công ở quy mô nhỏ... Bên cạnh đó, cần quản trị minh bạch và phản ánh trực tuyến, công khai dữ liệu quy hoạch, tài chính và môi trường, ứng dụng nền tảng phản ánh trực tuyến để người dân tham gia giám sát.

Các địa phương cần xây dựng hệ thống dữ liệu thống nhất, gồm: Xây dựng OneMap - OneData toàn tỉnh; thiết lập Trung tâm điều hành đô thị - nông thôn (IOC) và đào tạo kỹ năng số cho cán bộ cũng như doanh nghiệp.

Mô hình này giúp tăng hiệu quả điều hành, giảm thời gian xử lý, đồng thời tạo môi trường minh bạch để người dân, doanh nghiệp giám sát. Ngoài ra, xây dựng chương trình nâng cao kỹ năng số (digital upskilling) cho cán bộ và doanh nghiệp, tập trung vào kỹ thuật số, bảo trì tự động hóa, QC, logistics cũng là những giải pháp cần lưu tâm.

"Quản trị đô thị - nông thôn tích hợp theo mô hình hai cấp là bước tiến tất yếu của cải cách thể chế. Do đó, cần thể chế linh hoạt, dữ liệu minh bạch; phân quyền gắn với năng lực và trách nhiệm giải trình; cơ chế tài chính - dữ liệu - nhân lực hỗ trợ cho phát triển bền vững, từ đó hướng tới mục tiêu đô thị bền vững và bao trùm đến năm 2045", ông Nguyễn Quang nhấn mạnh./.