Hà Nội hỗn loạn trong ngập úng: Lỗ hổng hạ tầng hay bài kiểm tra sức chống chịu đô thị?

Trong nhiều năm qua, tình trạng "cứ mưa là ngập" đã trở thành nỗi ám ảnh ở hầu hết các thành phố lớn của Việt Nam. Ngày 30/9 vừa qua, hoàn lưu bão số 10 (Bualoi) đã trút xuống Hà Nội một trận mưa lớn, biến hàng chục tuyến phố thành sông, giao thông tê liệt, hàng nghìn người dân bì bõm lội nước về nhà sau giờ tan ca, thậm chí có không ít gia đình phải qua đêm tại công ty do không thể di chuyển giữa biển nước.

Báo cáo của Công ty TNHH MTV Thoát nước Hà Nội cho thấy, thành phố ghi nhận 82 điểm ngập diện rộng. Đây là một con số đáng báo động. Đến sáng 1/10, vẫn còn hơn 20 điểm ngập nặng trên lưu vực sông Nhuệ như: Dương Đình Nghệ, Hoa Bằng, Phan Văn Trường, khu Resco, Võ Chí Công, Phú Xá, hầm chui Đại lộ Thăng Long, ngã ba Tổng cục V, Cầu Bươu, Triều Khúc, Yên Nghĩa, Quyết Thắng…

Trước đó, vào năm 2008, Hà Nội cũng từng trải qua "trận lụt lịch sử" với lượng mưa đo được tới hơn 500mm trong vài ngày, khiến 22 người thiệt mạng, hàng trăm tuyến phố chìm trong biển nước và thiệt hại kinh tế ước tính hơn 3.000 tỷ đồng. Như vậy, so với thời điểm lúc bấy giờ, lượng mưa lần này thấp hơn nhiều nhưng phạm vi ngập lại rộng khắp. Điều này làm dấy lên lo ngại về khả năng chống chịu ngập úng của Hà Nội, nhất là trong bối cảnh biến đổi khí hậu ngày càng gia tăng những trận mưa cực đoan, bất thường.

Điều đáng lo ngại hơn cả là không chỉ những khu dân cư cũ, nhà ở đã qua nhiều năm sử dụng, mà nhiều khu đô thị được xem là "hiện đại, thông minh" cũng không tránh khỏi cảnh ngập úng. Các khu đô thị lớn như: khu đô thị mới Nam Thăng Long (Khu đô thị Ciputra), Ngoại giao đoàn, Geleximco Lê Trọng Tấn, Nam An Khánh… ghi nhận cảnh tượng đường nội khu biến thành kênh nước, ô tô đỗ tầng hầm bị ngập nặng, cư dân phải di chuyển bằng xe tải chuyên dụng để đưa người và tài sản ra ngoài. Hay có khu đô thị khác, nội khu khô ráo nhưng toàn bộ lối ra vào đều bị nước bao vây.

Tình trạng ngập úng kéo dài không chỉ gây bất tiện về sinh hoạt mà còn tiềm ẩn rủi ro nghiêm trọng về sức khỏe và an toàn. Nước thải tràn lênh láng, rác thải nổi đầy mặt đường, mùi hôi lan rộng, hệ thống thang máy tại nhiều tòa nhà bị tê liệt, cư dân phải leo bộ hàng chục tầng. Nguy cơ chập điện, cháy nổ luôn hiện hữu, trong khi môi trường ô nhiễm kéo dài có thể làm bùng phát dịch bệnh. Những thiệt hại này, dù không dễ định lượng, nhưng đủ để cho thấy sức chống chịu của hệ thống đô thị đang bị thử thách nghiêm trọng.

Về mặt kinh tế - xã hội, cơn mưa này đã để lại vết hằn không nhỏ. Hình ảnh các khu đô thị cao cấp ngập sâu nhanh chóng lan truyền trên mạng xã hội, làm dấy lên làn sóng tranh luận về chất lượng quy hoạch và năng lực quản lý hạ tầng. Với thị trường bất động sản, đây là cú đánh mạnh vào giá trị thương hiệu của những dự án từng được xem là biểu tượng hiện đại. Bởi trong tâm lý người mua, sự an toàn hạ tầng luôn là tiêu chí đầu tiên, và khi yếu tố ấy bị đánh mất, mọi tiện ích, dịch vụ xa hoa cũng trở nên vô nghĩa.

Một đô thị văn minh không chỉ được đo bằng tốc độ phát triển hay mật độ công trình, mà còn bằng khả năng thích ứng trước các hiện tượng thời tiết cực đoan. Mưa lớn chỉ là phép thử, song, phản ứng của hệ thống chính là thước đo thực tế cho năng lực quy hoạch và điều hành. Sự kiện ngày 30/9 vì thế không đơn thuần là một cơn mưa bất thường, mà là bài kiểm tra sức chống chịu của Hà Nội trước biến đổi khí hậu và tốc độ đô thị hóa chóng mặt.

Theo các chuyên gia, nguyên nhân khiến những khu đô thị cao cấp vẫn rơi vào cảnh ngập úng không chỉ do mưa lớn, mà còn xuất phát từ mô hình quy hoạch phát triển nhanh, khép kín và thiếu liên kết hạ tầng vùng.

Hệ thống thoát nước lỗi thời và thiếu đồng bộ. Toàn bộ mạng lưới thoát nước của Hà Nội hiện vẫn được tính toán theo tiêu chuẩn cũ, chỉ chịu được lượng mưa khoảng 310mm/2 ngày, trong khi các đợt mưa cực đoan gần đây thường vượt ngưỡng này. Việc đầu tư nâng cấp, mở rộng hệ thống cống, kênh dẫn chưa theo kịp tốc độ phát triển đô thị, đặc biệt ở khu vực phía Tây – nơi tập trung nhiều dự án lớn.

Trường hợp khu đô thị Ciputra là ví dụ điển hình. Theo Sở Xây dựng Hà Nội, hệ thống trạm bơm và đường ống trong phạm vi khu đô thị đã hoàn thiện nhưng chưa được đấu nối ra sông Hồng, khiến mỗi khi mưa lớn, nước không thể tiêu thoát ra ngoài. Ngoài ra, khu vực này có cốt địa hình thấp, hệ thống thoát nước chưa đầu tư đồng bộ, và việc vận hành hồ điều hòa nội khu chưa phát huy hiệu quả, dẫn đến tình trạng "mưa là ngập" như thời gian qua.

TS.KTS. Đào Ngọc Nghiêm, Phó Chủ tịch Hội Quy hoạch phát triển đô thị Việt Nam, nhận định, nhiều khu đô thị mới, hiện đại được đầu tư hạ tầng đồng bộ trong phạm vi nội khu, nhưng lại không kết nối hiệu quả với hệ thống hạ tầng chung của thành phố. Khi xảy ra mưa lớn, nước từ bên ngoài tràn vào mà không có hướng thoát, dẫn đến ngập cục bộ.

"Đây là hệ quả của việc thiếu liên kết vùng trong quy hoạch, khi mỗi dự án vận hành như một "đơn thể khép kín", trong khi dòng chảy đô thị không tuân theo ranh giới hành chính hay tường rào dự án", TS.KTS. Đào Ngọc Nghiêm nhấn mạnh.

Bên cạnh đó, nhiều khu đô thị cao cấp tại Hà Nội được quy hoạch trên khu vực có địa hình thấp, gần các lưu vực như sông Nhuệ, sông Tô Lịch, sông Đáy… - vốn là những khu vực có chức năng điều tiết nước tự nhiên trước đây. Quá trình bê tông hóa nhanh chóng đã xóa bỏ khả năng thấm và thoát nước của mặt đất. Các hồ điều hòa hoặc trạm bơm nội khu chỉ được thiết kế cho nhu cầu nội bộ, không đủ sức chống chịu khi mưa cực đoan xảy ra trên diện rộng.

Đồng quan điểm, KTS. Trần Huy Ánh, Ủy viên thường vụ Hội Kiến trúc sư Hà Nội chỉ ra một nghịch lý: "Chúng ta xây dựng những khu đô thị hiện đại với hạ tầng ngầm, tầng hầm để xe, nhưng lại thiếu không gian kỹ thuật dành cho thoát nước. Mỗi dự án đều cố gắng tận dụng tối đa diện tích xây dựng, trong khi hệ thống tiêu thoát nước vốn phải được tính toán cho cả vùng xung quanh lại đang bị thu hẹp". Theo chuyên gia này, đây là biểu hiện rõ của tư duy phát triển cục bộ, khi mỗi nhà đầu tư lo phần của mình mà không gắn với hạ tầng chung.

Việc coi nhẹ bài toán cốt nền trong quy hoạch cũng là nguyên nhân lớn. Nhiều dự án san lấp ao hồ, nâng hạ cao độ tùy tiện, phá vỡ dòng chảy tự nhiên, khiến khu vực dễ ngập dù hạ tầng mới. Cộng thêm tư duy quản lý thiếu tầm nhìn dài hạn, ngân sách chống ngập bị chia nhỏ theo nhiệm kỳ, nên các đô thị rơi vào vòng xoáy "vá víu" — chỗ này thoát nước thì chỗ khác lại ngập sâu hơn.

Một nguyên nhân khác là quản lý đô thị và biến đổi khí hậu. Việc nhiều tuyến cống, kênh mương bị lấn chiếm hoặc tắc nghẽn do rác thải, thiếu duy tu định kỳ khiến dòng chảy bị cản trở. Cường suất mưa tại Hà Nội đang tăng mạnh do biến đổi khí hậu, với những trận mưa cực đoan xuất hiện dày hơn, dữ dội hơn. Tuy nhiên, các tiêu chuẩn thiết kế hạ tầng thoát nước vẫn chưa được cập nhật tương ứng, khiến đô thị dễ dàng "vỡ trận" chỉ sau vài giờ mưa lớn.

Từ góc nhìn tổng thể, theo các chuyên gia, nguyên nhân sâu xa không nằm ở một cơn mưa hay một khu đô thị riêng lẻ, mà ở tốc độ phát triển đô thị vượt xa năng lực hạ tầng hiện hữu. Những khu đô thị được gọi là "thông minh" hay "hiện đại" có thể hoàn thiện nội khu, nhưng nếu hệ thống tiêu thoát vùng không được nâng cấp đồng bộ, mọi tiện ích cao cấp cũng trở nên mong manh trước thiên nhiên.

Trận ngập vừa qua như một "bài kiểm tra cảnh tỉnh" cho toàn thành phố nói chung và các khu đô thị cao cấp nói riêng. Nó cho thấy việc nâng cấp hạ tầng nội khu hay xây thêm cống, trạm bơm là chưa đủ nếu thiếu tầm nhìn tổng thể, đồng bộ với hạ tầng vùng.

Theo TS. Tô Văn Trường, chuyên gia tài nguyên môi trường, Việt Nam cần một "nhạc trưởng" thực quyền để điều phối từ quy hoạch, đầu tư đến vận hành, chấm dứt tình trạng chồng chéo.

"Chỉ khi có cơ quan chỉ huy thống nhất, các dự án đô thị cao cấp mới kết nối đồng bộ với hạ tầng chung của thành phố, tránh cảnh mưa lớn biến đường nội khu thành kênh nước," TS. Tô Văn Trường nhấn mạnh.

KTS. Trần Huy Ánh cũng bổ sung, Hà Nội cần tích hợp các dự án ngầm đô thị, hồ điều hòa, bể ngầm và trạm bơm tự động thành mạng lưới liên thông, đồng bộ với hạ tầng vùng. Không gian ngầm đa năng có thể vừa là bãi đỗ xe, trung tâm thương mại, vừa tham gia điều tiết nước, giải cứu các điểm úng ngập trong đô thị trung tâm, đồng thời giảm chi phí đầu tư khi tích hợp nhiều chức năng. Mô hình này từng được áp dụng thành công tại nhiều thành phố trên thế giới, tạo ra cơ chế chống chịu mưa cực đoan hiệu quả, thay vì chỉ xử lý hậu quả sau ngập.

Cơ chế giám sát, vận hành và bảo trì định kỳ cũng là yếu tố quyết định. Người dân cần được đào tạo kỹ năng ứng phó, tham gia giám sát và phản biện các dự án, góp phần bảo vệ hệ thống thoát nước chung. Đồng thời, Hà Nội nên thu hút vốn tư nhân qua mô hình hợp tác công – tư, phát hành trái phiếu xanh và tiếp cận quỹ tài chính khí hậu quốc tế. Ứng dụng công nghệ số, trí tuệ nhân tạo và IoT giúp dự báo mưa, giám sát mực nước và điều hành hệ thống thông minh.

Thêm vào đó, các chuyên gia cũng khuyến nghị cần đúc rút kinh nghiệm từ bài học quốc tế. Khi đối mặt với thiên tai đô thị, nhiều quốc gia đã chuyển hướng từ giải pháp "cứng" đơn thuần sang mô hình tổng hợp, kết hợp hạ tầng xanh - xám.

Tại Nhật Bản, hệ thống hầm chứa nước mưa khổng lồ dưới lòng đất ở Tokyo có thể trữ hàng triệu mét khối nước, giảm áp lực cho bề mặt. Hay ở Copenhagen (Đan Mạch), các công viên và quảng trường được thiết kế như "bể chứa tạm thời", vừa là không gian công cộng bình thường, vừa có khả năng tích nước khi mưa lớn. Singapore thì nổi bật với mô hình "thành phố bọt biển", gia tăng diện tích công viên, hồ điều hòa, vật liệu thấm nước để nước mưa thẩm thấu tự nhiên. New York đầu tư hàng tỷ USD vào hệ thống cống ngầm kết hợp không gian công cộng, đồng thời khuyến khích sử dụng mái xanh, sân thấm nước ở từng khu dân cư.

Đặc biệt, điểm chung của các thành phố này là họ không coi nước mưa là kẻ thù, mà là tài nguyên cần quản lý. Các giải pháp hướng đến mục tiêu kép: chống ngập và tái sử dụng nước, đồng thời tăng không gian xanh, cải thiện môi trường sống.

Theo các chuyên gia, mô hình "thành phố bọt biển" cần được nghiên cứu và áp dụng tại Việt Nam. Thay vì chỉ xây thêm cống, thành phố cần kết hợp hạ tầng cứng (bể ngầm điều tiết nước, trạm bơm) với hạ tầng xanh (hồ điều hòa, cây xanh, công viên thấm nước), đồng thời tận dụng không gian ngầm đa chức năng: vừa là bãi đỗ xe, đường giao thông, vừa là hồ chứa nước mưa dự phòng.

Như vậy, giải pháp không chỉ dừng ở việc "chống ngập" mà hướng tới "chống chịu khí hậu", đảm bảo các khu đô thị cao cấp vận hành bình thường ngay cả khi mưa cực đoan. Đây là điều kiện tiên quyết để Hà Nội trở thành "thành phố thông minh" thực sự, thông minh ngay từ nền móng hạ tầng, quy hoạch đồng bộ và quản lý chủ động, không còn cảnh "mưa là ngập" từng làm gián đoạn sinh hoạt, ảnh hưởng giá trị bất động sản và an toàn cư dân./.