Quỹ Nhà ở quốc gia: Đánh giá đúng nhu cầu và mở rộng đối tượng để "không ai bị bỏ lại phía sau"

Để Quỹ Nhà ở quốc gia thực sự trở thành công cụ hữu hiệu giúp Nhà nước hiện thực hóa mục tiêu phát triển nhà ở cho mọi tầng lớp - đúng với tinh thần "không để ai bị bỏ lại phía sau trên hành trình phát triển đất nước" mà Chính phủ và Thủ tướng Chính phủ nhiều lần nhấn mạnh - điều quan trọng là phải đánh giá đúng nhu cầu thực tế, thay vì chạy theo con số và phải mở rộng đối tượng thụ hưởng, tránh "bỏ quên" hàng triệu lao động phi chính thức, những người đang cần chỗ ở cấp thiết nhất.

Nghịch lý "thừa mà thiếu" đã trở thành căn bệnh cố hữu của thị trường nhà ở xã hội suốt nhiều năm qua. Không ít địa phương cần thì không có nhà ở xã hội, địa phương có thì lại không xây đúng nhu cầu hoặc sai đối tượng. Kết quả là hàng triệu công nhân, người lao động có thu nhập thấp vẫn mòn mỏi tìm một chỗ "an cư" đúng nghĩa, trong khi không ít dự án nhà ở xã hội xây lên lại vắng bóng người ở, gây lãng phí nguồn lực khổng lồ.

Trước thực tế này, sự ra đời của Quỹ Nhà ở quốc gia nhằm phát triển nhà ở xã hội cho thuê được kỳ vọng sẽ giải quyết dứt điểm bài toán "lệch pha" cung - cầu. Tuy nhiên, theo các chuyên gia, kết quả này chỉ có thể đạt được khi Quỹ Nhà ở quốc gia giải quyết triệt để hai "lỗ hổng" lớn: Một là, sự mập mờ trong việc đánh giá nhu cầu thuê thực tế; Hai là, việc "bỏ quên" chính những đối tượng cần nhà ở cấp thiết nhất.

Chia sẻ với Reatimes, TS. Đặng Việt Dũng, Chủ tịch Tổng Hội Xây dựng Việt Nam khẳng định, tình trạng "thừa mà thiếu" nguồn cung nhà ở xã hội suốt thời gian qua xuất phát từ nhiều nguyên nhân, trong đó, nguyên nhân cốt yếu chính là công tác khảo sát, đánh giá nhu cầu nhà ở chưa sát với thực tế.

"Tại các khu vực miền núi, nhu cầu nhà ở xã hội thường thấp hơn nhiều so với đồng bằng, đặc biệt là so với các đô thị lớn. Nếu không tiến hành khảo sát kỹ lưỡng mà đánh đồng tất cả, áp dụng chung một mô hình, một tỷ lệ trên toàn quốc thì việc nơi thừa, nơi thiếu là điều khó tránh khỏi", TS. Đặng Việt Dũng phân tích.

Theo ông, để Quỹ Nhà ở quốc gia hoạt động hiệu quả, tránh đi vào "vết xe đổ" cũ, nhiệm vụ tiên quyết là phải đánh giá đúng và đủ nhu cầu nhà ở xã hội cho thuê tại các địa phương.

Mới đây, Bộ Xây dựng đã có công văn lấy ý kiến các địa phương về nhu cầu nhà ở xã hội cho thuê. Dựa trên cơ sở đó, Bộ sẽ có căn cứ để xác định được quy mô quỹ nhà ở phù hợp. Tuy nhiên, TS. Đặng Việt Dũng cho rằng việc đánh giá nhu cầu chỉ dựa trên các con số là chưa đủ. Điều quan trọng hơn là phải phân tích cụ thể về vị trí, điều kiện hạ tầng và khả năng tiếp cận dịch vụ của từng khu vực.

"Nhà ở là nơi để cho người dân an cư lập nghiệp. Người nghèo hay người giàu thì họ cũng cần một chốn ở đáp ứng những điều kiện sống tối thiểu", ông Dũng nhấn mạnh và cho biết những điều kiện sống ở đây chính là sự gắn kết với hệ sinh thái xung quanh. Không thể để xảy ra tình trạng chỗ ở một nơi, làm việc một nơi, con cái học tập một nơi.

Vị chuyên gia đặc biệt nhấn mạnh yếu tố hạ tầng giao thông. Vị trí bố trí nhà ở xã hội phải đảm bảo thuận lợi nhất cho người dân.

"Gắn liền ở đây không nhất thiết phải ở bên cạnh công việc, trường học, bệnh viện... nhưng phải đảm bảo hạ tầng giao thông như tàu điện trên cao, tàu điện ngầm, xe bus hay xe đưa đón công nhân, đưa đón học sinh. Thời gian di chuyển chỉ nên tối đa 30 phút - 1 giờ giữa các địa điểm", TS. Đặng Việt Dũng đưa ra một tiêu chí cụ thể.

Để làm được điều này, Chủ tịch Tổng Hội Xây dựng Việt Nam cho rằng việc thu thập dữ liệu về dân số, di cư lao động, thu nhập, hạ tầng… cần được thực hiện định kỳ, có sự phối hợp chặt chẽ giữa các bộ,ngành và địa phương. Chỉ khi nào chính sách dựa trên dữ liệu thực tế, các nguồn lực từ Quỹ Nhà ở quốc gia mới có thể phân bổ đúng nơi, đúng đối tượng. Khi đó, giấc mơ an cư của hàng triệu người thu nhập thấp mới thành hiện thực, thay vì tiếp tục là những khu nhà "thừa mà thiếu" lãng phí giữa lòng đô thị.

Đồng quan điểm, luật sư Nguyễn Thanh Hà, Chủ tịch Công ty luật SBLAW cho rằng, việc thành lập Quỹ Nhà ở quốc gia không thể triển khai một cách đồng loạt, mà cần dựa trên cơ sở dữ liệu cụ thể về nhu cầu nhà ở xã hội cho thuê ở từng vùng, từng đô thị, từng khu công nghiệp.

Ông cảnh báo, nếu không đánh giá đúng nhu cầu thực tế, Quỹ có thể rơi vào tình trạng phân bổ nguồn lực thiếu trọng tâm, nơi cần thì thiếu, nơi không cần lại dư thừa như đã từng xảy ra trước đây, dẫn đến lãng phí ngân sách và giảm hiệu quả chính sách.

"Việc nhiều dự án nhà ở xã hội bị bỏ trống từ trước đến nay không phản ánh tình trạng 'thiếu nhu cầu', mà là sự lệch pha giữa chính sách và thực tiễn thị trường. Cụ thể là sai về vị trí, đối tượng thụ hưởng và mô hình quản lý - vận hành. Đây là một bài học rất đắt giá cho quá trình hoạch định và thực thi chính sách nhà ở xã hội nói chung, cũng như Quỹ Nhà ở quốc gia trong giai đoạn tới nói riêng. Bài học lớn nhất là phải coi 'nhu cầu thực và khả năng sử dụng thực tế' làm trung tâm của chính sách. Nếu Quỹ Nhà ở quốc gia chỉ tập trung vào cấp vốn xây dựng mà thiếu công tác đánh giá nhu cầu, thì nguy cơ 'nhà ở xã hội bỏ hoang' sẽ lại tái diễn - dù mô hình có tên gọi mới", luật sư Nguyễn Thanh Hà chia sẻ và nhấn mạnh, cần thiết phải xây dựng cơ chế khảo sát, thống kê, dự báo nhu cầu nhà ở xã hội cho thuê. Đây phải là bước khởi đầu bắt buộc, được cập nhật thường xuyên và tích hợp vào Chương trình phát triển nhà ở cấp tỉnh.

Bài học lớn nhất là phải coi "nhu cầu thực và khả năng sử dụng thực tế" làm trung tâm của chính sách. Nếu Quỹ Nhà ở quốc gia chỉ tập trung vào cấp vốn xây dựng mà thiếu công tác đánh giá nhu cầu, thì nguy cơ "nhà ở xã hội bỏ hoang" sẽ lại tái diễn - dù mô hình có tên gọi mới.

Luật sư Nguyễn Thanh Hà

Theo ông, việc đánh giá nhu cầu nhà ở xã hội cho thuê cần được thực hiện theo hướng khoa học, khách quan và thường xuyên cập nhật, thay vì chỉ dựa trên các báo cáo hành chính như trước đây. Muốn chính sách phát triển nhà ở xã hội phát huy hiệu quả, đặc biệt trong khuôn khổ Quỹ Nhà ở quốc gia, Nhà nước phải có một bức tranh dữ liệu toàn diện và đáng tin cậy về nhu cầu thực tế của người dân ở từng địa phương, từng nhóm lao động và từng khu vực kinh tế.

Trước hết, cần thiết lập một cơ chế điều tra và thống kê định kỳ do địa phương chủ trì, với phương pháp thu thập thông tin hiện đại và thống nhất trên toàn quốc. Dữ liệu cần được lấy từ nhiều nguồn khác nhau, không chỉ từ các cuộc khảo sát trực tiếp tại khu công nghiệp, khu đô thị mà còn từ cơ quan lao động, bảo hiểm xã hội, thống kê dân cư và phản hồi của doanh nghiệp, công đoàn. Việc kết hợp đa nguồn dữ liệu sẽ giúp phản ánh chính xác hơn quy mô, đặc điểm và xu hướng biến động nhu cầu nhà ở xã hội.

Song song đó, nên hình thành Cơ sở dữ liệu quốc gia về nhà ở xã hội, được kết nối trực tuyến giữa Bộ Xây dựng và các địa phương, cập nhật thường xuyên để làm căn cứ khoa học cho việc hoạch định chính sách và phân bổ nguồn lực của Quỹ Nhà ở quốc gia. Trên nền dữ liệu đó, Nhà nước có thể xây dựng bộ chỉ số đánh giá nhu cầu nhà ở chuẩn hóa, ví dụ như tỷ lệ người lao động chưa có chỗ ở ổn định, chi phí thuê nhà so với thu nhập, hay mật độ dân cư tại khu công nghiệp và đô thị lớn.

"Chỉ khi có cơ chế thống kê và dự báo minh bạch, thống nhất và được vận hành thường xuyên, việc hỗ trợ nhà ở mới thực sự sát thực tế, nguồn lực của Quỹ Nhà ở quốc gia mới được phân bổ công bằng, đúng đối tượng và đúng nơi có nhu cầu cấp bách nhất, qua đó bảo đảm chính sách an sinh được triển khai một cách bền vững và hiệu quả", luật sư Hà nhấn mạnh.

Trong nhiều chỉ đạo gần đây, Thủ tướng Chính phủ Phạm Minh Chính luôn nhấn mạnh: Phát triển nhà ở xã hội là một nhiệm vụ chính trị quan trọng, nhằm đảm bảo mọi người dân đều có chốn an cư, không ai bị bỏ lại phía sau. Tinh thần đó thể hiện quyết tâm cao của Chính phủ trong việc hiện thực hóa mục tiêu "an cư để lạc nghiệp", một giá trị cốt lõi trong chiến lược phát triển bền vững quốc gia.

Tuy nhiên, để chủ trương lớn ấy đi vào thực tế, các quy định pháp lý, đặc biệt là việc thành lập của Quỹ Nhà ở quốc gia, cần phản ánh đầy đủ, linh hoạt và bao quát hơn đối tượng được thụ hưởng chính sách.

Thực tế cho thấy, tại bản Dự thảo Nghị định về Quỹ Nhà ở quốc gia đang được Bộ Xây dựng lấy ý kiến, nhóm đối tượng được thụ hưởng chính sách hỗ trợ nhà ở xã hội cho thuê vẫn còn khá hạn chế. Dự thảo mới chỉ tập trung vào các nhóm cán bộ, công chức, viên chức; người lao động trong cơ quan nhà nước, đơn vị sự nghiệp và các đối tượng thụ hưởng chính sách nhà ở xã hội theo quy định hiện hành.

Theo các chuyên gia, cách tiếp cận này đang vô tình bỏ sót hàng triệu lao động phi chính thức, người trẻ nhập cư tại đô thị…, những người đang phải đối mặt với gánh nặng thuê nhà và nhu cầu an cư cấp thiết nhất hiện nay.

Có những người yếu thế trong xã hội, không phải công chức, không thuộc lực lượng vũ trang, thì ai sẽ lo cho họ nếu không có chính sách nhà ở xã hội phù hợp? Chúng ta vẫn nói "không để ai bị bỏ lại phía sau", vậy chính sách của Quỹ Nhà ở quốc gia phải là minh chứng cụ thể cho tinh thần đó.

TS. Đặng Việt Dũng

TS. Đặng Việt Dũng cho rằng, đối tượng được hưởng chính sách của Quỹ Nhà ở quốc gia trước hết phải là tất cả những người chưa có nơi ở ổn định, đặc biệt là những người có hoàn cảnh kinh tế khó khăn, dù họ thuộc nhóm nghề nào. Ông nhấn mạnh, nếu không có nhà ở, người dân sẽ rất khó ổn định cuộc sống và phát triển lâu dài. Từ đó mục tiêu trở thành quốc gia thịnh vượng, đến năm 2030 trở thành nước đang phát triển, có công nghiệp hiện đại, thu nhập trung bình cao; đến năm 2045 trở thành nước xã hội chủ nghĩa phát triển, có thu nhập cao là khó đạt được.

"Có những người yếu thế trong xã hội, không phải công chức, không thuộc lực lượng vũ trang, thì ai sẽ lo cho họ nếu không có chính sách nhà ở xã hội phù hợp? Chúng ta vẫn nói 'không để ai bị bỏ lại phía sau', vậy chính sách của Quỹ Nhà ở quốc gia phải là minh chứng cụ thể cho tinh thần đó", TS. Đặng Việt Dũng nhấn mạnh.

Luật sư Nguyễn Thanh Hà cũng cho rằng, việc xác định đối tượng thụ hưởng trong Dự thảo Nghị định về Quỹ Nhà ở quốc gia cần được nhìn nhận dưới góc độ đảm bảo tính bao trùm xã hội và phản ánh đúng thực tiễn nhu cầu nhà ở hiện nay.

Việc Dự thảo mới chỉ liệt kê các nhóm như cán bộ, công chức, viên chức; người lao động trong cơ quan nhà nước, đơn vị sự nghiệp và các đối tượng theo chính sách nhà ở xã hội hiện hành là phù hợp về mặt pháp lý, nhưng lại chưa thực sự bắt trúng nhóm có nhu cầu cấp thiết nhất đó là lao động khu vực tư nhân, lao động phi chính thức, người trẻ nhập cư tại các đô thị lớn…

Theo luật sư Nguyễn Thanh Hà, đây mới là những đối tượng gặp nhiều rào cản trong việc tiếp cận chỗ ở ổn định. Họ thường có thu nhập thấp, hợp đồng lao động ngắn hạn, thiếu đăng ký thường trú hoặc không đủ điều kiện vay vốn tín dụng chính thức. Chính vì vậy, nếu Quỹ Nhà ở quốc gia chỉ tập trung vào khu vực lao động chính thức, nguy cơ tạo ra khoảng trống an sinh và làm giảm hiệu quả lan tỏa của chính sách là điều hoàn toàn có thể xảy ra.

Để tránh dàn trải nguồn lực, ông đề xuất thiết kế chính sách theo mức độ hỗ trợ phân tầng, bảo đảm người yếu thế nhất được ưu tiên cao nhất, trong khi các nhóm có khả năng chi trả nhất định vẫn có cơ hội tiếp cận nhà ở phù hợp với thu nhập. Cách tiếp cận này vừa bảo đảm mục tiêu an sinh xã hội, vừa góp phần ổn định thị trường lao động và phát triển bền vững đô thị.

"Quỹ Nhà ở quốc gia chỉ có thể thực sự phát huy ý nghĩa nếu đối tượng thụ hưởng được xác định một cách toàn diện, linh hoạt và dựa trên nhu cầu thực tế của người dân, qua đó biến chính sách nhà ở xã hội trở thành một trụ cột an sinh công bằng, hiện đại và bền vững cho quá trình phát triển quốc gia", luật sư Hà nhấn mạnh.

Cùng quan điểm về sự cần thiết phải mở rộng phạm vi thụ hưởng, chuyên gia kinh tế, TS. Vũ Đình Ánh cho rằng, Quỹ Nhà ở quốc gia khác với Đề án đầu tư 1 triệu căn nhà ở xã hội. Dù cùng hướng đến phát triển nguồn cung nhà ở xã hội, song Quỹ Nhà ở quốc gia phải giải quyết triệt để vấn đề chỗ ở cho mọi người dân, thay vì giới hạn trong một số nhóm đối tượng.

"Vì là Quỹ Nhà ở quốc gia, nên không nên có bất kỳ điều kiện ràng buộc nào về đối tượng thuê nhà. Bất kể ai cũng có thể đến thuê nếu họ có nhu cầu thực sự về chỗ ở. Nếu là nhà ở xã hội để bán, chúng ta có thể lo ngại việc bán sai đối tượng, nhưng với nhà ở xã hội cho thuê, tôi tin rằng chỉ những người thực sự cần chỗ ở mới tìm đến. Và không có lý do gì để không hỗ trợ người dân trong việc an cư", TS. Ánh khẳng định.

Theo ông, đây chính là cách tiếp cận đúng đắn và nhân văn nhất, đảm bảo Quỹ Nhà ở quốc gia thực sự trở thành công cụ hữu hiệu của Nhà nước trong việc hiện thực hóa mục tiêu phát triển nhà ở cho mọi tầng lớp.

*****

Có thể thấy, để Quỹ Nhà ở quốc gia thực sự trở thành một trụ cột an sinh xã hội và là biểu tượng của tính nhân văn, chính sách cần vượt lên trên tư duy hành chính cứng nhắc, thoát khỏi "vết xe đổ" của việc phân bổ nguồn lực theo báo cáo thay vì dựa trên thực tế. Đặc biệt, với mô hình nhà ở cho thuê, chính sách hoàn toàn có thể mở rộng và linh hoạt hơn để bất cứ ai thực sự có nhu cầu đều có thể tiếp cận. Chỉ khi đó, nguồn lực quốc gia mới thực sự được phân bổ đúng người, đúng chỗ, và tinh thần "không để ai bị bỏ lại phía sau" mới được hiện thực hóa trọn vẹn, thay vì chỉ dừng lại ở một khẩu hiệu./.