Hồi bé ở quê tôi chả thấy bố mẹ hay ông bà, có ai giảng giải gì về Tết Đoan Ngọ hay ông Khuất Nguyên nào đó mãi bên nước Tàu. Chỉ thấy sắp đến ngày mùng 5 tháng 5 âm lịch là mẹ tôi xay lấy vài đấu gạo nếp, sàng sảy sạch sẽ chứ không giã. Bà đem đồ chín kỹ lên rồi đem ủ men làm rượu nếp. Vài hôm là thơm lừng cả nhà.
Tầm này thì đỗ xanh, đỗ đen trồng bên cánh bãi ven sông Đuống cũng đã được thu hoạch, phơi khô cất kỹ vào trong chum. Chiều mùng 4, mẹ lấy ra một bát đỗ đen đem ngâm nước để sáng mai dậy sớm nấu chè đỗ đen cùng với bánh đường mía người trên vùng Chũ mang về bán ở chợ Hồ.
Mẹ dặn: “Sáng mai bảo nhau dậy sớm mà đi tắm giết sâu bọ cho mát mẻ!” Làng tôi vốn có truyền khẩu là buổi sáng hôm tết giết sâu bọ mùng 5 tháng 5, trẻ con dậy sớm trước lúc mặt trời mọc, đi tắm sẽ giết được rôm sảy, mẩn ngứa, trị tiệt nọc các bệnh viêm nhiệt mùa hè, được mát mẻ quanh năm.
Thế nên hôm ấy bọn trẻ choai trong làng tôi dậy sớm lắm. Tinh mơ đã í ới gọi nhau chạy ra đầm sen, nhảy xuống bơi lội ùm ùm. Ngụp lặn chán chê đứa nào về nhà đứa nấy, xơi ngay một bát rượu nếp vừa tới độ ngấm thơm phức cùng một bát chè đỗ đen đặc sánh, ngọt lừ vị đường mía. Xong rồi tráng miệng vài quả mận, ổi, tu hú... gì đó, lòng vô cùng mãn nguyện yên tâm.
Bởi cả mùa hè này cái bọn “sâu bọ” nó sẽ tránh xa mình, cứ chơi bời chuồn chuồn châu chấu, bắt cua mò cá thoải mái mà chả sợ nóng nhiệt lở lói quấy quả... Mãi sau này lớn lên, tôi đọc sách mới thấy có chỗ chép rằng cái tết mùng năm- giết sâu bọ kia có liên quan đến cái tích ông Khuất Nguyên bên Tàu vốn là một vị quan thanh liêm, than thở đời toàn kẻ ô trọc tham lam nhũng nhiễu dân lành, bèn nhảy xuống sông Mịch La gì đó cho khuất mắt. Tôi đọc nhưng vẫn lấy làm ngờ lắm.
Chả lấy gì làm bằng là cái tết giết sâu bọ của dân ta có liên quan gì đến cái chết của ông Khuất Nguyên tận mãi nước Tàu. Bởi mẹ tôi khi đơm bát rượu nếp, múc bát chè đỗ đen và bày hoa quả hương hoa lên ban thờ nhà tôi sáng ấy, thường chỉ thấy người khấn các cụ trên về hưởng lộc rồi phù hộ cho con cháu được mát mẻ mà thôi. Chả thấy khấn đến ông gì mãi tận nước Tàu...
Nước ta ở vùng khí hậu nhiệt đới nóng ẩm gió mùa, mùa hè oi bức kinh khủng. Tháng 5 âm lịch tương đương tháng 6 dương lịch là đỉnh cao của mùa nóng. Ngoài trời nắng hầm hập như đổ lửa. Trong nhà cũng chả khác lò nung. Người nào người nấy bức bối khó chịu, trẻ con nóng quá phát ban rôm sảy, mụn nhọt đầy người, quấy khóc váng đầu. Xưa không có điện, chỉ có nước giếng nước đầm ao hồ để tắm gội cho giải bớt nhiệt.
Và chăm tắm rửa, kỳ cọ sạch sẽ da dẻ sẽ không bị viêm da biểu hiện là rôm sảy, chốc lở ngứa hãm... Thế nên tôi đồ rằng, các cụ xưa đặt ra cái tết giết sâu bọ vào dịp này chẳng qua là để nhắc nhở bọn trẻ con chăm chỉ tắm gội và ăn các thức hoa quả có tính chất thanh nhiệt giải độc...
Thế còn rượu nếp, cái món trứ danh không thể thiếu của dịp này thì sao? Vốn có chất rượu gây nóng kia mà? Thực ra xôi nếp còn nguyên cả vỏ cám đem ủ vài ba hôm, chất tinh bột trong gạo mới đang trong quá trình chuyển hóa thành đường glucose chứ chưa thành rượu mấy nên khi ăn thấy vị rất ngọt đậm đà.
Tuy nhiên cũng đã có một lượng rượu nhỏ hình thành nên ăn nhiều cũng có cảm giác say say. Nhưng món này thì thường bọn trẻ con hay người lớn cũng chỉ ăn một bát con con bé xíu, có thêm chút rượu vào chỉ đủ làm giãn chút mao mạch dưới da, giãn nở các lỗ chân lông khiến cho cái sự tiết mồ hôi, thải chất độc ra ngoài được tốt hơn, ấy cũng là một sự giết sâu bọ. Tết đoan ngọ- tết giết sâu bọ ở làng tôi ý nghĩa là vậy.
Thực ra thì nhiều tập tục lễ tết của dân ta từ xưa tới nay đã biến dạng khác xa với nguyên thủy ban đầu. Cũng phải thôi, bởi đời sống kinh tế xã hội nay đã khác. Nay về làng cũng chẳng còn chỗ đầm ao nào mà cho bọn trẻ tắm sớm giết sâu bọ nữa. Thế nhưng cái tết mùng 5 tháng 5 âm lịch, là dịp dặn dò nhắc nhở bọn trẻ con chăm chỉ tắm rửa vệ sinh sạch sẽ, chống các bệnh viêm nhiệt ngoài da mùa hè là một phong tục đẹp rất nên giữ gìn.
