TS. Nguyễn Trí Hiếu: “Ma trận” sở hữu chéo ngân hàng là “tệ nạn” của nền kinh tế

Chia sẻ với Tạp chí điện tử Bất động sản Việt Nam (Reatimes), TS. Nguyễn Trí Hiếu, chuyên gia Tài chính - Ngân hàng cho rằng, thời gian vừa qua, những vụ việc nổi cộm trên thị trường đã làm dấy lên một thực trạng đáng báo động về lợi ích nhóm trong hệ thống tài chính - ngân hàng và chúng ta cần phải làm rõ cũng như có giải pháp ngăn chặn cụ thể, kịp thời. Tuy nhiên, việc giải quyết tình trạng này luôn là một thách thức lớn.

PV: Nhìn từ "cơn chấn động SCB và Vạn Thịnh Phát", ông có đánh giá ra sao về các quy định của hệ thống pháp luật hiện hành và những vấn đề đặt ra với dự thảo Luật Các tổ chức tín dụng trong việc giải quyết vấn đề sở hữu chéo, thao túng, chi phối tổ chức tín dụng?

TS. Nguyễn Trí Hiếu: Hiện nay, sở hữu chéo là vấn đề nổi cộm trong hệ thống tài chính - ngân hàng. Đối với trường hợp như SCB và Vạn Thịnh Phát, về cổ phần, có thể bà Trương Mỹ Lan kiểm soát đến 90% thông qua những công ty có liên quan, sử dụng tiền của SCB để phục vụ cho mục đích cá nhân. Đó là vấn đề lợi ích nhóm, tức là lợi ích của một bộ phận lớn trong xã hội bị khuynh đảo, kiểm soát bởi một nhóm lợi ích.

Tình trạng này có thể sẽ còn tồn tại ở một số ngân hàng thương mại khác chứ không chỉ riêng SCB. Từ lâu, Ngân hàng Nhà nước đã tìm cách giải quyết triệt để hoặc giảm thiểu sở hữu chéo nhưng tình trạng này vẫn tồn tại dẫn đến những sai phạm.

Có thể nói, sở hữu chéo đã gây ra vấn đề vô cùng nghiêm trọng. Đây có thể được ví như một "tệ nạn" trong nền kinh tế Việt Nam mà đến giờ, chúng ta chưa có phương án để giải quyết triệt để. Trong dự thảo Luật Các tổ chức tín dụng (sửa đổi), Ngân hàng Nhà nước cũng đã đề nghị một số quy định để giảm thiểu tác động và ngăn chặn sở hữu chéo như giảm tỷ lệ cổ phần của cá nhân, tổ chức trong một ngân hàng… Tuy nhiên, các quy định này dễ dàng bị "lách" khi các nhà đầu tư có thể ủy quyền cho các bên liên quan hay các công ty liên quan mua, sở hữu cổ phần và các nhà đầu tư có thể thông qua các cổ phần này nắm giữ một loại quyền lực mềm để chi phối hoạt động của một hay nhiều ngân hàng. Vì thế có thể nói, vấn đề ủy quyền để kiểm soát ngân hàng cũng chưa kiểm soát được. Và chính từ đó, các cá nhân, doanh nghiệp dựa vào những "lỗ hổng" của hệ thống pháp luật để chi phối hay khuynh đảo tổ chức tín dụng.

Nói như vậy để thấy, dự thảo Luật Các tổ chức tín dụng (sửa đổi) là bước tiến mạnh mẽ trong việc nỗ lực xử lý các "lỗ hổng" trong hoạt động của tổ chức tín dụng. Tuy nhiên, dự thảo Luật chưa đưa ra các điều khoản đủ mạnh để ngăn chặn tình trạng lách luật.

Hiện nay, trên thị trường có không ít những tổ chức tín dụng yếu kém. Tôi cho rằng, đối với những tổ chức tín dụng yếu kém nói chung sẽ có 3 cách để xử lý:

Thứ nhất, Ngân hàng Nhà nước đưa tổ chức tín dụng yếu kém vào vòng kiểm soát đặc biệt. Sau một thời gian được kiểm soát đặc biệt mà tổ chức tín dụng đó có sự phục hồi thì Ngân hàng Nhà nước có thể để tổ chức đó hoạt động bình thường như các tổ chức tín dụng khác.

Thứ hai, nếu trong trường hợp tổ chức tín dụng yếu kém đó không phục hồi, phát triển thì Ngân hàng Nhà nước có thể chỉ định và chuyển giao bắt buộc tổ chức yếu kém đó cho một tổ chức tín dụng phát triển ổn định khác. Tuy nhiên, việc chuyển đổi này hiện quy định trong dự thảo Luật Các tổ chức tín dụng (sửa đổi) đang có rất nhiều vướng mắc.

Thứ ba, yêu cầu tòa án mở thủ tục giải quyết yêu cầu tuyên bố phá sản.

PV: Chúng ta nói nhiều về sở hữu chéo, nhưng hiện tại, chưa có bất cứ một báo cáo đánh giá nào về mức độ rủi ro trong sở hữu chéo được công bố công khai?

TS. Nguyễn Trí Hiếu: Đúng là trên thực tế, chúng ta chưa biết rõ và cũng chưa thể đánh giá chi tiết, cụ thể những rủi ro mà sở hữu chéo gây ra là như thế nào. Có lẽ dư luận và cả xã hội cần được biết sở hữu chéo tại tất cả các ngân hàng hiện đang ở mức độ ra sao.

Chẳng hạn, một cá nhân sở hữu nhiều ngân hàng và những ngân hàng đó sở hữu lẫn nhau thì họ có quyền lực trên cả hai ngân hàng và mức độ quyền lực như vậy sẽ mang tới những rủi ro gì thì chưa một ai biết chính xác. Chúng ta chưa có những báo cáo về tình trạng sở hữu chéo và đây là một vấn đề nhức nhối cần phải được thông tin một cách minh bạch và lượng hóa cụ thể, chi tiết để xã hội giám sát.

Thời gian vừa qua, những vụ việc nổi cộm trên thị trường đã làm dấy lên một thực trạng lợi ích nhóm trong hệ thống tài chính ngân hàng và chúng ta cần phải làm rõ cũng như có giải pháp ngăn chặn cụ thể, kịp thời. Tuy nhiên, việc giải quyết tình trạng này luôn là một thách thức lớn đối với Việt Nam. Do đó, hiện tại, nếu không thể triệt tiêu được ảnh hưởng của lợi ích nhóm, của sở hữu chéo thì ít nhất chúng ta cũng cần phải kiểm soát được tình trạng này.

PV: Tình trạng sở hữu chéo, chi phối, thao túng đối với tổ chức tín dụng sẽ tạo ra những rủi ro như thế nào đối với nền kinh tế, thưa ông?

TS. Nguyễn Trí Hiếu: Chúng ta có thể hiểu, sở hữu chéo là vấn đề lớn ảnh hưởng đến sự tồn tại của hệ thống ngân hàng. Sở hữu chéo tạo ra một nhóm quyền lực có thể thao túng ngân hàng. Thông qua sở hữu chéo, những thành viên trong HĐQT ngân hàng có thể phê chuẩn các gói tín dụng cho các bên liên quan vay mà không phù hợp với quy định hiện hành. Để hợp thức hóa các khoản tín dụng này, họ sẽ phải "lách" bằng nhiều phương thức khác nhau.

Nhìn từ trường hợp điển hình SCB, khi một cá nhân, một tổ chức có thể chi phối, thao túng và lũng đoạn một ngân hàng thì họ sẽ sử dụng ngân hàng đó như một công cụ tài chính, biến ngân hàng thành sân sau để tài trợ cho những dự án đầu tư của họ. Rõ ràng, trường hợp của SCB và Vạn Thịnh Phát đã khiến cho nhiều nhà đầu tư và nền kinh tế thiệt hại nặng nề.

Có thể khẳng định, thiệt hại từ vấn đề lợi ích nhóm tới nền kinh tế là rất lớn. Trước hết, sẽ tác động mạnh tới những công ty có liên quan đến Vạn Thịnh Phát như: Xây dựng, vật liệu xây dựng, môi giới… Bởi cả một tập đoàn lớn bị đóng băng, tài sản bị"đóng băng" thì tất cả hoạt động của "hệ sinh thái" Vạn Thịnh Phát cũng vì thế mà "đóng băng".

PV: Theo rà soát của Ngân hàng Nhà nước, đến 31/12/2023 có 17 cổ đông là tổ chức tại 13 ngân hàng thương mại cổ phần, 1 công ty tài chính, có mức sở hữu cổ phần vượt 10%.

Tại dự thảo Luật Các tổ chức tín dụng (sửa đổi) sau chỉnh lý, tiếp thu, tỷ lệ sở hữu cổ phần với cổ đông cá nhân được đề nghị giữ như hiện hành, tức 5%. Giới hạn cho cổ đông là tổ chức (gồm cả số cổ phần cổ đông đó sở hữu gián tiếp) giảm từ 15% xuống 10%; cổ đông và người có liên quan giảm từ 20% xuống 15%. Cổ đông sáng lập phải giữ tối thiểu 50% vốn điều lệ ngân hàng trong 5 năm từ ngày nhà băng được thành lập. Nhà đầu tư nước ngoài được mua cổ phần của ngân hàng nhưng Chính phủ sẽ quy định mức sở hữu tối đa và điều kiện mua. Quy định về tỷ lệ sở hữu của cá nhân, tổ chức tại ngân hàng lần này được giữ nguyên như dự thảo Luật trình Quốc hội tại kỳ họp thứ 6, tháng 11/2023.

Những quy định này có ý nghĩa ra sao để hạn chế sở hữu chéo, thưa chuyên gia?

TS. Nguyễn Trí Hiếu: Hiện nay, việc xử lý tình trạng sở hữu chéo của các ngân hàng thực hiện thông qua quy định giới hạn, tỷ lệ bảo đảm an toàn trong hoạt động của tổ chức tín dụng. Dự thảo Luật Các tổ chức tín dụng (sửa đổi) đã có điều chỉnh tỷ lệ sở hữu cổ phần của cổ đông là tổ chức, cổ đông và người có liên quan của cổ đông. 

Tuy nhiên, thực tế cho thấy, việc điều chỉnh tỷ lệ sở hữu chưa giải quyết được căn cơ tình trạng sở hữu chéo khi thực tế vẫn phát sinh việc thuê, nhờ người đứng tên cổ phần để gia tăng phần sở hữu nhằm chi phối, kiểm soát tại một số tổ chức tín dụng.

Tôi cho rằng, việc giảm tỷ lệ sở hữu cổ phần và tỷ lệ vốn cho vay như quy định tại Dự thảo Luật Các tổ chức tín dụng (sửa đổi) là phù hợp, song không hạn chế được đáng kể bởi các cá nhân, tổ chức dễ dàng "lách" được các quy định như vậy để có thể tăng cổ phần thực tế.

PV: Sự thực là khi nhìn vào vụ án SCB - Vạn Thịnh Phát thì thấy rằng, những quy định này chưa thực sự bịt được kẽ hở để ngăn chặn sở hữu chéo và thao túng ngân hàng?

TS. Nguyễn Trí Hiếu: Đúng vậy, Vạn Thịnh Phát chính là một ví dụ điển hình của việc dù có điều chỉnh tỷ lệ sở hữu cổ phần nhưng vẫn chưa thực sự bịt được kẽ hở để ngăn chặn sở hữu chéo và thao túng ngân hàng. Như tôi đã nói, vấn đề khó ở đây là vấn đề uỷ quyền và rất khó để giám sát được trường hợp chủ của các ngân hàng có phải là chủ của doanh nghiệp lớn hay không.

Có rất nhiều trường hợp các chủ ngân hàng từ bỏ chức vụ Chủ tịch HĐQT, Tổng giám đốc để giữ lại chức vụ Tổng giám đốc của một công ty con nằm trong "hệ sinh thái" của một ngân hàng. Nhưng thực chất, họ vẫn có thể là người đứng sau giật dây, điều hành, chỉ đạo ngân hàng đó. Chính vì thế, để giảm thiểu mức độ sở hữu thực tế chứ không phải trên giấy tờ vẫn là một bài toán rất khó đối với Việt Nam.

Ở Mỹ, vấn đề tuân thủ được thực hiện rất chuẩn chỉnh. Cá nhân, tổ chức nói thật và làm thật, trong trường hợp họ làm sai quy định thì sẽ bị xử lý rất nghiêm và nặng nề. Trong nhiều trường hợp các cổ đông phải tuyên thệ (Affidavit) rằng nếu họ khai gian, họ phải chịu trách nhiệm trước pháp luật. Tuy nhiên tại Việt Nam chưa có thông lệ này. Hơn nữa, còn xuất hiện tình trạng nói một đằng nhưng làm một nẻo, dẫn đến chưa thực sự kiểm soát được sở hữu thực sự của một cá nhân hay một tổ chức kinh tế tại ngân hàng.

Chúng ta có thể học hỏi kinh nghiệm của các nước phát triển trong việc kiểm soát sở hữu chéo. Chẳng hạn, tại Mỹ, các cá nhân, tổ chức không bị hạn chế về tỷ lệ sở hữu tại ngân hàng hoặc tại doanh nghiệp, song hạn mức và quy trình cho vay vốn tín dụng chịu sự kiểm soát chặt chẽ, và chỉ được phê chuẩn nếu tất cả các điều kiện của gói tín dụng như lãi suất, tài sản bảo đảm, các nghĩa vụ, các cam kết (financial covenants), phương pháp trả nợ là phù hợp với điều kiện thị trường và không có ngoại lệ. Nếu bị phát hiện những điều kiện cho vay là những điều kiện ưu đãi thì sẽ bị xử lý nghiêm và công bố rộng rãi nếu xảy ra sai phạm.

Do vậy, muốn chấm dứt được tình trạng sở hữu chéo, có lẽ cần những biện pháp rất mạnh tay. Muốn chấm dứt thì phải làm sao để hội đồng quản trị của ngân hàng có những báo cáo chân thực, tăng cường thanh tra, kiểm tra, đồng thời có chế tài xử phạt rất nặng, thậm chí có thể thu hồi giấy phép hoạt động của ngân hàng nếu thành viên trong ban lãnh đạo khai báo không chính xác và thiếu minh bạch. Cần phải có một vài ngân hàng sai phạm bị xử phạt một cách mạnh tay để làm gương cho toàn thị trường.

PV: Hiện tại, Việt Nam có khoảng 50 ngân hàng lớn, nhỏ, có những ngân hàng rất tốt, có những ngân hàng cần phải đánh giá thêm. Chúng ta có nên có quy hoạch cho hệ thống ngân hàng không?

TS. Nguyễn Trí Hiếu: Hiện tại, Ngân hàng Nhà nước đã đưa vào sử dụng hệ thống thẩm định tình hình sức khỏe tài chính của ngân hàng - CAMELS để thanh tra giám sát xếp loại các ngân hàng theo tiêu chí đánh giá, bao gồm: Mức độ an toàn vốn (Capital Adequacy), chất lượng tài sản (Asset Quality), khả năng quản lý (Management), lợi nhuận (Earnings), tính thanh khoản (Liquidity) và mức độ nhạy cảm với rủi ro thị trường (Sensitivity to market risk). Kết quả thẩm định sẽ dẫn đến việc xếp hạng cho mỗi ngân hàng và được giữ kín, không công bố công khai. Điều này cũng phù hợp với thông lệ quốc tế.

Tuy nhiên, Ngân hàng Nhà nước cũng nên công khai kết quả thanh tra của toàn ngành để cộng đồng được biết bao nhiêu ngân hàng được xếp hạng rất cao (rất ít rủi ro), cao (có rủi ro nhưng hạn chế), bình thường (có rủi ro nhưng đang được kiểm soát), thấp (rủi ro cao) và có khả năng phá sản (rủi ro rất cao) để từ đó, người dân biết được tình trạng sức khoẻ thực sự của các ngân hàng trên thị trường tài chính.

PV: Xin trân trọng cảm ơn ông!

Theo Thông báo số 527/TB-VPCP, ngày 18/12/2023 của Văn phòng Chính phủ về Kết luận của Thủ tướng Chính phủ tại Hội nghị giải pháp tháo gỡ khó khăn về tăng trưởng tín dụng cho sản xuất kinh doanh, thúc đẩy tăng trưởng và ổn định kinh tế vĩ mô, Thủ tướng chỉ đạo: "Khẩn trương thực hiện ngay việc thanh tra, kiểm tra, giám sát và xử lý nghiêm vi phạm theo quy định đối với tình trạng sở hữu chéo tại các tổ chức tín dụng, việc cấp tín dụng cho các doanh nghiệp thuộc hệ sinh thái, doanh nghiệp sân sau".

Ngăn chặn vấn đề sở hữu chéo và thao túng ngân hàng không chỉ là yêu cầu của hệ thống ngân hàng mà là vấn đề của xã hội và nền kinh tế. Vấn đề quan trọng nhất là phải có cơ chế giám sát tốt và theo dõi đối với chủ ngân hàng và các cổ đông, để kịp thời phòng ngừa, ngăn chặn tình trạng sở hữu chéo.

Về tỷ lệ sở hữu cổ phần tại Điều 63, dự thảo Luật Các tổ chức tín dụng (sửa đổi) điều chỉnh tỷ lệ sở hữu cổ phần của tổ chức tín dụng theo hướng giảm so với quy định pháp luật hiện hành. Cụ thể là tỷ lệ sở hữu cổ phần của cổ đông là tổ chức, cổ đông và người có liên quan của cổ đông đó không vượt quá 15% và 20%, giảm xuống còn 10% và 15%. Mục đích của việc giảm tỷ lệ sở hữu cổ phần này nhằm hướng tới việc loại bỏ tình trạng sở hữu chéo, sử dụng tỷ lệ sở hữu cổ phần để thao túng, chi phối hoạt động của các tổ chức tín dụng từ một số cổ đông, nhóm cổ đông lớn.

Đại biểu Quốc hội Đoàn Thị Lê An (Đoàn ĐBQH tỉnh Cao Bằng) cho rằng, vấn đề điều chỉnh tỷ lệ sở hữu này không có nhiều ý nghĩa để hạn chế sở hữu chéo. Điều này chỉ kiểm soát được về mặt hồ sơ. Việc khống chế tỷ lệ không quan trọng bằng việc giám sát thực thi quy định, chưa nói đến việc có thể tạo ra rào cản ngăn cản dòng vốn ngoại chảy vào hệ thống ngân hàng nội khi những người chủ ngân hàng nắm giữ 15 – 20% vốn ngân hàng không thể lũng đoạn các hoạt động cho vay của chính tổ chức đó. Trên thực tế, những trường hợp sai phạm vừa qua cho thấy, tỷ lệ sở hữu thực sự của những chủ thể này cao hơn rất nhiều so với quy định thông qua các công ty con, công ty liên kết hoặc các cá nhân đứng tên đó.

Theo Đại biểu Quốc hội, việc sửa đổi pháp luật để phù hợp thực tiễn rất cần thiết. Tuy nhiên, khống chế tỷ lệ sở hữu tại ngân hàng không đủ ngăn tái diễn vụ việc tương tự như Ngân hàng SCB bởi sở hữu chéo hay thao túng ngân hàng bản chất rất phức tạp. Nếu nhìn trên giấy tờ, nhiều cổ đông sở hữu thấp hơn tỷ lệ cho phép nhưng vẫn nắm quyền chi phối. Do đó, bên cạnh việc siết tỷ lệ sở hữu với hiệu quả còn khá mơ hồ, cần xem xét quy định thật chặt chẽ về điều kiện, thủ tục cấp tín dụng cho khách hàng liên quan. Cổ đông có hệ thống giám sát chéo, thiết lập một khung pháp lý cụ thể trong lĩnh vực tài chính để làm rõ cơ cấu sở hữu, chủ sở hữu thực và trách nhiệm giải trình, xử lý nghiêm minh với những trường hợp cố ý làm trái.

Theo ông Vũ Hồng Thanh, Chủ nhiệm Ủy ban kinh tế Quốc hội, hiện năng lực, hiệu quả quản lý đối với các tổ chức tín dụng còn hạn chế; tình trạng "sở hữu chéo", tài sản bảo đảm được định giá không đúng giá trị, cho vay các doanh nghiệp "nội bộ", "sân sau" còn phức tạp.

Theo Viện Nghiên cứu bất động sản Việt Nam (VIRES), một trong những vấn đề cần giải quyết then chốt của hệ thống tín dụng, đó là tình trạng "sở hữu chéo". VIRES phân tích: Trên thực tế, tình trạng sở hữu chéo giữa hệ thống tổ chức tín dụng và các doanh nghiệp trong lĩnh vực có độ rủi ro cao (như bất động sản) với biểu hiện thao túng dòng chảy tín dụng, rót vốn vào "sân sau", sử dụng vốn sai mục đích đang có tác động xấu đến chất lượng tín dụng, làm gia tăng rủi ro hệ thống.

"Tình trạng sở hữu chéo có thể khiến dòng chảy tín dụng (huy động ngắn hạn) bị hướng vào những doanh nghiệp rủi ro, không có năng lực trả nợ, trong khi những doanh nghiệp chân chính muốn vay lại không tiếp cận được", VIRES nhấn mạnh.

Theo thông tin trên Tạp chí Diễn đàn Doanh nghiệp , ở giai đoạn 2017, theo kết quả kiểm toán báo cáo tài chính của các tổ chức tài chính, ngân hàng năm 2017 được Kiểm toán Nhà nước gửi đến Quốc hội, "Một số tổ chức tín dụng vi phạm quy định về giới hạn góp vốn, mua cổ phần. 2 ngân hàng thương mại (NHTM) cổ phần sở hữu cổ phần trực tiếp qua lại lẫn nhau; một số tổ chức tín dụng bao gồm: NHTM cổ phần Hàng hải, NHTM cổ phần Ngoại thương Việt Nam (Vietcombank), NHTM TNHH MTV Xây dựng Việt Nam (khi đó là VNCB, ngày nay là CBBank), NHTM TNHH MTV Đại Dương (OceanBank), Ngân hàng Nông nghiệp và Phát triển nông thôn Việt Nam (Agribank) nắm giữ cổ phần của hơn 2 tổ chức tín dụng khác". Trong khi đó, Ngân hàng Nhà nước cho biết, số cặp sở hữu chéo năm 2015 là 7 cặp và giảm xuống còn 2 cặp vào cuối năm 2017.