Xác định tiêu chí kiến trúc nhà ở nông thôn mới của người Việt

SỰ BIẾN ĐỔI CỦA KIẾN TRÚC NHÀ Ở NÔNG THÔN

Trong quá trình chiếm lĩnh những vùng đồng bằng rộng lớn, người Việt đã tạo ra những mô hình định cư nông thôn độc đáo, trong đó có sự ăn nhập hài hòa giữa kiến trúc và cảnh quan. Mô hình này đã từng khá bền vững và ổn định qua nhiều thế kỷ.

Tuy nhiên, trong bối cảnh đô thị hóa cùng những biến đổi mạnh mẽ về văn hóa - xã hội, ngày càng xuất hiện nhiều kiểu nhà xa lạ, phá vỡ kiến trúc cảnh quan và làm biến dạng những mô hình định cư này.

Sự biến đổi của kiến trúc, trong đó có kiến trúc nhà ở nông thôn là quy luật tất yếu trong sự vận động của xã hội loài người, nhưng biến đổi như thế nào để tiếp nối được tinh thần của kiến trúc truyền thống, lưu giữ được mạch chảy văn hóa đã lưu truyền qua nhiều thế hệ và giữ được “cái tôi” riêng có? Đã đến lúc phải đưa ra các tiêu chí kiến trúc để định hướng phát triển cho thể loại nhà ở này.

Cho đến năm 1945, Nhà ở nông thôn của người Việt có cấu trúc và hình thức khá ổn định, ít biến đổi. Tuy nhiên, nó cũng đã từng trải qua các giai đoạn với những thay đổi không nhỏ, rõ rệt nhất là sự chuyển hóa từ nhà sàn sang nhà trệt, bắt đầu diễn ra từ thời Bắc thuộc. Chắc hẳn cấu trúc và hình thức nhà ở cũ đã không còn phù hợp khi người Việt phát triển từ vùng bán sơn địa xuống vùng đồng bằng rộng lớn. Sự thay đổi về môi trường và điều kiện sống và có thể cả những yếu tố khác nữa đã dẫn đến sự thay đổi về kiến trúc để phù hợp hơn với bối cảnh.

Từ sau năm 1945, có thể do gỗ dựng nhà đã không còn dồi dào như trước nên nhà nông thôn có xu hướng đơn giản hơn và ít sử dụng gỗ hơn. Tuy nhiên cấu trúc phân chia theo gian và hình thức ngôi nhà vẫn được giữ nguyên theo nếp cũ.

Từ đầu những năm 1990 trở lại đây, quá trình đô thị hóa cùng sự gia tăng dân số và những thay đổi trong lối sống đã khiến nhà ở nông thôn thay đổi mạnh cả về cấu trúc và hình thức kiến trúc. Nhiều nơi, thay vì những ngôi nhà 3 gian 2 chái hay 5 gian lợp ngói với chiều cao chỉ 1 tầng lại là những ngôi nhà 2 - 3 tầng kiểu lô phố giống như ở đô thị với chiều ngang tương đối hẹp và hình thức đa dạng nhưng lạc lõng với bối cảnh.

Sân vườn - vốn trước đây là thành phần không thể thiếu trong bố cục tổng thể ngôi nhà thì nay bị thu hẹp xuống mức tối thiểu, thậm chí biến mất hoàn toàn. Những làng quê còn giữ được nhiều nếp nhà theo lối cũ thường là nơi người dân có xu hướng làm ăn xa, nhưng vẫn giữ ngôi nhà truyền thống để thờ cúng tổ tiên và làm nơi chốn quay về.

CẦN SỚM ĐƯA RA ĐỊNH HƯỚNG VÀ CHỈ DẪN THIẾT KẾ

Từ góc nhìn phương thức mưu sinh, cấu trúc nhà lô phố có thể phù hợp với khu trung tâm cũ của đô thị - nơi diễn ra các hoạt động mua bán tấp nập, nhưng hoàn toàn không phù hợp với các làng quê thuần nông, nơi mà hoạt động sản xuất chủ yếu diễn ra ngoài cánh đồng. Với 2 bức tường dựng đứng 2 bên, có thể thấy rằng loại nhà này không phù hợp với lối sống truyền thống của người dân quê, vốn gần gũi với môi trường tự nhiên, ưa chuộng gió trời, lại cần nhiều không gian mở cho các hoạt động lúc nông nhàn. Cấu trúc này cũng không hẳn phù hợp với các làng nghề truyền thống, bởi đa số nghề truyền thống cần không gian ngoài trời cho các hoạt động làm nghề thủ công.

Những ngôi nhà ống kiểu này còn phá vỡ cấu trúc vốn khá đồng nhất của làng quê truyền thống và làm chúng bị biến dạng hoàn toàn, đồng thời tạo ra những tranh chấp về chiều cao với các công trình tôn giáo, tín ngưỡng trong làng. Chưa hết, sự gia tăng bề mặt khối xây tiếp xúc trực tiếp với ánh nắng mặt trời biến những ngôi nhà này thành khối trữ nhiệt rồi tỏa ra môi trường xung quanh làm bầu không khí làng quê ngày càng trở nên ngột ngạt, và khiến nhu cầu sử dụng điện để làm mát tăng lên.

Sự thay đổi về cấu trúc và hình thức kiến trúc nhà ở nông thôn là không thể tránh khỏi trong bối cảnh đất đai chật hẹp và dân số gia tăng. Nhưng thay đổi như thế nào là điều cần phải cân nhắc kỹ. Đã đến lúc phải có định hướng và chỉ dẫn thiết kế cho thể loại kiến trúc này, không nên thả nổi để cho người dân tự loay hoay tìm giải pháp cho ngôi nhà của mình.

Trên cơ sở đánh giá về nhu cầu, phương thức mưu sinh và sự phù hợp với các yếu tố tự nhiên và văn hóa - xã hội, xin sơ bộ đề xuất các tiêu chí kiến trúc cho nhà ở nông thôn mới của người Việt như sau:

Thứ nhất, hòa nhập tốt với bối cảnh, không gây tác động tiêu cực đến không gian cảnh quan của làng. Để đạt được tiêu chí này, ngôi nhà cần có quy mô vừa phải, không quá lớn và không quá cao. Chiều cao ngôi nhà chỉ nên 1 hoặc 2 tầng tùy thuộc vào diện tích khu đất xây dựng. Không sử dụng màu sắc quá khác biệt cho mặt ngoài ngôi nhà. Trong những ngôi làng di sản, cần đặc biệt chú ý đến hình thức mái và vật liệu lợp mái của những ngôi nhà mới sao cho ăn nhập tốt nhất với các ngôi nhà truyền thống trong làng.

Thứ hai, hình thức kiến trúc giản dị, tôn trọng tính thống nhất tổng thể hơn là sự đa dạng về hình thức. Vẻ đẹp của làng quê truyền thống được tạo thành bởi những ngôi nhà có hình thức khá thống nhất với nhau và không quá cầu kỳ trong trang trí mặt ngoài. Nguyên tắc này cần tiếp tục được thực hiện đối với kiến trúc nhà ở nông thôn mới, tránh tạo ra những ngôi nhà có hình khối phức tạp và hình thức khác lạ.

Thứ ba, tổ chức không gian phù hợp với phương thức sống, phong tục tập quán, tôn trọng những giá trị truyền thống. Trong bố cục ngôi nhà, chú ý tạo ra hệ thống không gian mở, không gian linh hoạt, không gian chuyển tiếp, không gian đa năng… vốn là những đặc điểm quan trọng của nhà ở truyền thống của người Việt. Trong ngôi nhà truyền thống, sân là yếu tố không thể thiếu, thậm chí đóng vai trò trung tâm bố cục. Đối với nhà ở nông thôn mới, sân vẫn nên là thành phần quan trọng trong cấu trúc ngôi nhà ngay cả khi diện tích đất chật hẹp, bởi sự cần thiết của nó đối với các hoạt động thường ngày của người nông dân. Vườn cũng là yếu tố quan trọng của ngôi nhà, có thể nghĩ đến giải pháp vườn trên mái, hay vườn theo phương đứng khi không có đủ diện tích đất cần thiết.

Thứ tư, đảm bảo tốt nhu cầu sử dụng phù hợp với xu hướng đương đại. Nhà ở nông thôn mới cần khắc phục được những nhược điểm của ngôi nhà truyền thống, thỏa mãn tốt hơn nhu cầu tiện nghi cho người sử dụng, nhất là không gian bếp và phòng vệ sinh.

Thứ năm, thích ứng với điều kiện khí hậu địa phương, không gây tác động xấu đến môi trường. Định hướng và tổ chức không gian ngôi nhà sao cho có thể khai thác được tốt nhất ưu thế của điều kiện khí hậu địa phương và hạn chế được những tác động xấu mà nó gây ra.

Thứ sáu, khai thác và tận dụng tài nguyên nếu có thể. Chú ý đến việc lưu trữ và sử dụng nước mưa, đun nước nóng bằng năng lượng mặt trời, sử dụng bếp mặt trời, biogas…

Thứ bảy, sử dụng vật liệu thân thiện với môi trường và vật liệu có năng lượng hàm chứa thấp. Chú trọng sử dụng vật liệu có nguồn gốc địa phương được khai thác một cách bền vững, vật liệu dán nhãn “xanh” được sản xuất ở gần nơi tiêu thụ, vật liệu không phát sinh rác thải khi hết vòng đời sử dụng./.