Chưa bao giờ chúng ta lại bàn về giáo dục một cách bức xúc và cấp bách như hiện nay. Điều đó cho thấy một cách gián tiếp những sản phẩm xuất xưởng của nền giáo dục chúng ta đang mắc nhiều lỗi, tựa như Toyota mắc lỗi chân ga, chân phanh vậy. Những nguyên nhân nào đưa đến những lỗi trong sản phẩm người của chúng ta? Đó là câu hỏi mà tất cả những ai có trách nhiệm và quan tâm đến giáo dục đều đi tìm câu trả lời. Trong cách nhìn của cá nhân mình, nhà văn Nguyễn Quang Thiều đưa ra thực trạng “ba thế giới” mà những đứa trẻ phải đi qua trong giai đoạn trưởng thành quan trọng nhất của đời người. Đó là gia đình, nhà trường và xã hội. Và thực trạng của “ba thế giới” ấy sẽ được trình bày trong ý thức xây dựng một nền giáo dục nhân văn và khoa học.
Lâu nay, chúng ta phê phán ngành giáo dục như là bộ phận chịu trách nhiệm chính đối với những vấn đề kiến thức, nhân cách và lý tưởng sống của học sinh, sinh viên – những chủ nhân tương lai của đất nước. Điều đó không đúng. Nhà trường chỉ là một trong “ba thế giới” - gia đình, nhà trường và xã hội - có tầm quan trọng như nhau để tạo ra một sản phẩm người như chúng ta mong đợi. Khi một trong ba thế giới đó bị lỗi thì sẽ dẫn đến lỗi trong sản phẩm người.
Thế giới đầu tiên tôi muốn nói đến là gia đình. Đó là thế giới mà một con người vừa sinh ra đã được chứng kiến bằng cả sự vô thức của mình. Với những đặc điểm của đời sống xã hội Việt Nam, thời gian một con người từ lúc sinh ra cho đến lúc bước vào năm thứ nhất của tiểu học là khoảng thời gian mà con người đó chủ yếu sống trong thế giới gia đình. Đó là giai đoạn vô cùng quan trọng. Chúng ta vẫn thường ví tâm hồn con người ở giai đoạn này là một tờ giấy trắng. Vì vậy, đời sống gia đình chính là người sẽ viết những dòng đầu tiên vào tờ giấy tâm hồn ấy. Bởi thế, những giá trị nhân văn trong đời sống gia đình có ý nghĩa vô cùng quan trọng trong việc đặt nền móng đầu tiên để hình thành nhân cách con người đó. Trong giai đoạn này, sự thiếu thốn vật chất có thể ảnh hưởng ở mức độ nào đó với việc phát triển thể lực. Nhưng sự thiếu thốn tinh thần sẽ ảnh hưởng một cách hệ trọng đến tâm hồn sau này của con người đó.
Cha mẹ sinh thành, nuôi dưỡng và cũng là người thầy đâu tiên của con cái.
Có thể nói, gia đình là người được chọn lựa một cách tự nhiên để gieo những hạt giống đầu tiên của Cái đẹp vào tâm hồn một đứa trẻ. Việc gieo những hạt giống này được thể hiện qua hai hình thức: Ngôn ngữ và hành động của những người lớn trong thế giới gia đình. Cho dù ở lứa tuổi này, sự nhận thức của một đứa trẻ đối với những thông điệp trong ngôn ngữ và trong hành động từ người lớn là vô cùng hạn chế, thì sự liên tục của ngôn ngữ và hành động ấy vẫn tạo ra một môi trường bao phủ gần như toàn bộ sự thức dậy và lớn lên của tâm hồn trẻ nhỏ.
Người Việt Nam có câu: “Con hư tại mẹ, cháu hư tại bà”. Câu nói này không phải là quy toàn bộ trách nhiệm dạy dỗ đứa trẻ cho hai người đàn bà quan trọng này trong gia đình. Câu nói đó có nghĩa là sự ảnh hưởng quan trọng của những người hàng ngày trực tiếp gần gũi nhất với việc tạo dựng tâm hồn đứa trẻ. Vì ở Việt Nam lâu nay, việc chăm sóc đứa trẻ chủ yếu là công việc của hai người đàn bà đó trong gia đình. Với câu nói đó, chúng ta phải hiểu là, tất cả mọi thành viên trong gia đình có mối giao tiếp ngày ngày với đứa trẻ đều có ảnh hưởng tới đứa trẻ tuy ở những mức độ khác nhau. Những lời nói thô tục, ích kỷ, hằn học, vô cảm… cùng với những hành xử thiếu sự chia sẻ, yêu thương, tôn trọng giữa những người lớn trong gia đình với nhau hoặc với người hàng xóm và ngược lại sẽ đi vào tâm hồn của trẻ nhỏ trực tiếp hoặc gián tiếp.
Theo kết quả điều tra xã hội học ở nhiều nước trên thế giới thì những đứa trẻ có vấn đề như tự kỷ, trầm cảm, bỏ học, sống ích kỷ, quan hệ tình dục sớm, tham gia vào các tệ nạn xã hội, phạm tội… chủ yếu là những đứa trẻ sinh ra và lớn lên trong những gia đình có một đời sống tinh thần nghèo nàn. Một đời sống tinh thần nghèo nàn chính là nguy cơ lớn nhất hiện nay đang lan rộng vào các gia đình Việt Nam. Những đứa trẻ không còn được uống dòng sữa của những lời ru, những câu chuyện cổ tích, những thì thầm yêu thương… nữa. Người lớn đã không làm điều đó và đang dần quên điều đó. Hơn nữa, người lớn đã mở mắt về một phía khác. Họ chăm sóc phần thân xác của con cái một cách quá mức.
Với họ, mục đích sống là nhanh chóng và bằng mọi cách tạo dựng một đời sống vật chất. Đấy là sai lầm nghiêm trọng của họ trong việc giáo dục con cái. Và khi con cái họ rơi vào một đời sống tồi tệ thì họ không thể hiểu vì sao lại thế. Họ tự tin họ đã làm hết sức mình cho con cái. Đúng vậy. Nhưng họ đã làm ở một phía khác, cái phía mà vô tình họ đã đẩy con cái mỗi lúc một đến gần hơn miệng vực của đời sống này.
Chúng ta hãy tự hỏi và hãy trả lời thật trung thực: "Mỗi ngày, một đứa trẻ sẽ nghe được bao nhiêu lời yêu thương hay những điều đẹp đẽ trong ngôi nhà của nó?". Ngay cả khi một đứa trẻ chưa biết đi hoặc chưa biết nói thì mọi ô cửa tâm hồn của nó lúc nào cũng mở ra để đón nhận tất cả những gì đang hiển hiện và chuyển động quanh nó. Thực tế, tâm hồn của đứa trẻ đã được hình thành từ khi nó chỉ là một bào thai trong lòng mẹ. Và như thế, nó đón nhận rất nhiều điều để nuôi dưỡng tâm hồn từ phía đời sống mà nó chưa chính thức gia nhập.
Nhưng hiện thực nói rằng: Câu chuyện mà không ít những đứa trẻ nghe được, từ khi nằm trong nôi cho đến khi cắp sách tới trường ngày đầu tiên, chỉ là những câu chuyện “vật chất hóa” của người lớn. Những câu chuyện đó từng tí một, từng tí một, gieo vào những đứa trẻ lòng ham muốn đầy thói sở hữu, hưởng lạc và chiếm đoạt chứ không phải một giấc mơ ngập tràn ánh sáng nhân văn.
Hiện thực cũng nói rằng: Quá nhiều gia đình cha mẹ chỉ nói chuyện với con cái về những vấn đề của họ chứ không phải của những đứa trẻ. Đó là những yêu cầu của người lớn đối với một đứa trẻ phải thực hiện cho họ chứ không phải cho chúng. Người lớn yêu cầu đứa trẻ phải đi ngủ đúng giờ, phải ăn những thứ mà người lớn muốn, phải học thêm các môn, phải biết nói tiếng Anh hoặc Pháp, phải đạt học sinh giỏi, phải biết chơi piano, phải vào được trường chuyên…
Những yêu cầu đó luôn luôn giống như những mệnh lệnh đầy áp lực. Và để thực hiện được những yêu cầu đầy tính ham muốn đó của người lớn, đứa trẻ phải sống một cuộc sống “khổ sai” và đơn điệu. Đó không phải là những lắng nghe, những chia sẻ, những gợi mở, những khuyến khích, những dẫn dắt… của những người trải nhiệm. Những đứa trẻ vẫn sống đủ thời gian của tuổi thơ cho mỗi đời người nhưng bản chất của tuổi thơ đó lại bị đánh cắp. Các nghiên cứu khoa học trên thế giới từ trước đến nay đều đi đến kết luận: Một đứa trẻ không sống đủ và đúng với bản chất của tuổi ấu thơ sẽ thường trở thành một người có tâm hồn khiếm khuyết hoặc méo mó. Những chuyện mưu kế, chuyện ăn chia, chuyện tranh giành, chuyện tư thù, chuyện bất mãn... ngoài xã hội đến những cãi cọ, những trách móc, những tranh giành, những mắng nhiếc, những ngờ vực… giữa những thành viên người lớn trong gia đình hoặc giữa những thành viên ấy với các quan hệ xã hội bên ngoài của họ đều trở thành những ám ảnh tồi tệ và giá lạnh gián tiếp vây bọc đứa trẻ. Sai lầm này bắt nguồn từ hai nguyên nhân cơ bản.
Nguyên nhân thứ nhất là hầu hết các bậc cha mẹ và những người lớn trong gia đình không nhận thức được tính hệ trọng trong việc giáo dục thẩm mỹ cho trẻ nhỏ và chính họ không được truyền dạy phương pháp giáo dục một đứa trẻ. Nguyên nhân thứ hai là người lớn không nhận thức được ý nghĩa đích thực của hạnh phúc con người, mà ngược lại, chính họ đã và đang bị chủ nghĩa vật chất kích động và thống trị.
Có bao nhiêu người mỗi ngày có một chương trình cụ thể để dành riêng cho những đứa trẻ như kể một câu chuyện xúc động, đọc cho chúng nghe một cuốn sách hay, đặt những câu hỏi về cái đẹp và lòng tốt cho chúng, gợi mở trí tưởng tượng của trẻ nhỏ, tạo mối quan hệ giữa chúng với những thành viên khác trong gia đình, cũng như mối quan hệ giữa chúng với các đồ vật, các vật nuôi và thiên nhiên quanh ngôi nhà của chúng?
Hiện thực đời sống trong nhiều gia đình Việt Nam chứng thực rằng: Có quá ít những gia đình làm được điều đó cho những đứa trẻ. Những đứa trẻ, nhìn một cách công bằng và sâu sắc, là những kẻ bị bỏ rơi trong chính ngôi nhà của mình. Hầu hết những con đường trong những cảm nhận tơ non đầu đời và trong trí tưởng tượng của chúng đã bị bịt lối. Người lớn thường kêu lên với những đứa trẻ về sự chìm ngập của họ trong hàng núi công việc. Nhưng người lớn đã không nhận ra những đứa trẻ cũng phải gánh vác một khối lượng công việc như những trái núi khổng lồ. Chúng phải giã từ bản chất của tuổi ấu thơ để thực hiện quá nhiều “đơn đặt hàng” ép buộc của người lớn.
Trong khi đó, một không gian mỹ học thật vô cùng khó tìm thấy trong hầu hết các ngôi nhà chúng ta, kể cả những ngôi nhà của những người có điều kiệt rất tốt để tạo nên không gian đó. Không gian mỹ học này là tất cả những gì tạo nên những vẻ đẹp từ màu sắc, hình khối, âm thanh. Trong đó có nét mặt, giọng nói và các động tác khác của con người.
Bây giờ, mỗi gia đình Việt Nam thử làm thống kê về những gì họ nói và hành động một ngày trong gia đình họ thử xem. Qua khảo sát và quan sát một cách tự nhiên trong rất nhiều năm nay, tôi thấy ngôn ngữ và những hành động chủ yếu của các thành viên người lớn diễn ra trước mắt những đứa trẻ trong ngôi nhà của họ hầu hết lại không thuộc về một đời sống tinh thần. Tâm hồn và nhân cách của những đứa trẻ sẽ như thế nào khi được hình thành trong một thế giới như thế?
(Còn tiếp)
