Lời tòa soạn:
Cải cách thể chế và tôn trọng thị trường được xem là hai yếu tố then chốt, mở ra con đường phát triển bền vững cho mỗi quốc gia. Bài học từ những nền kinh tế thành công trên thế giới đã cho thấy, một môi trường kinh doanh minh bạch, công bằng, cùng với sự tôn trọng các quy luật của thị trường, sẽ tạo động lực mạnh mẽ cho sự sáng tạo và tăng trưởng.
Vậy, thực trạng cải cách thể chế và sự vận hành của thị trường tại Việt Nam hiện nay ra sao? Những giải pháp nào cần được triển khai để khai phá tiềm năng phát triển của đất nước?
Reatimes xin trân trọng giới thiệu chùm bài viết: Khát vọng hùng cường: Cải cách thể chế và tôn trọng thị trường là chìa khóa phát triển của Luật sư Trương Thanh Đức, Giám đốc Công ty Luật ANVI - Trọng tài viên VIAC, một chuyên gia có nhiều năm kinh nghiệm trong lĩnh vực pháp lý và kinh tế, về câu chuyện này.
Thể chế tốt không phải là chỉ phát huy được lợi thế sẵn có, mà còn phải tạo ra sự đột phá, phát huy được những tiềm năng to lớn hơn. Đáng tiếc là nhiều tiềm năng và lợi thế của chúng ta đã bị hạn chế bởi thể chế.
Thể chế ảnh hưởng rất lớn đến thị trường, nhưng nó chỉ ảnh hưởng tốt nếu can thiệp gián tiếp bằng cơ chế, chính sách, công cụ kinh tế, tức là nương theo, điều chỉnh và thúc đẩy nó theo hướng mong muốn. Nếu thị trường phản ứng thì can thiệp đúng. Nếu thị trường không phản ứng, thì can thiệp đã sai và khi đó thì thị trường lại đúng. Ở những nền kinh tế thị trường lâu đời và phát triển nhất thì nhà nước vẫn phải can thiệp, nhưng theo kiểu "dựa nước đẩy thuyền" chứ không "ra lệnh" cho thị trường.
Bài học lớn trong đổi mới và cải cách mấy chục năm qua là thể chế tốt đã tạo ra sự đột phá. Đó là Bộ Chính trị chỉ ban hành Nghị quyết số 10-NQ/TW, tháng 4/1988 (khoán 10), tháo bỏ việc ngăn sông cấm chợ, để người dân tự do cày cấy, tự do trao đổi lưu thông, lập tức nước ta đang từ chỗ thiếu đói trầm trọng trở thành dư thừa lương thực để giữ vững vị thế nước xuất khẩu tốp đầu thế giới.
Suy nghĩ thật kỹ về nguyên nhân đạt được tốc độ tăng trưởng mạnh mẽ trong gần 40 năm qua thì thấy chúng ra đang có rất nhiều lợi thế phát triển và cạnh tranh với thế giới. Chẳng hạn như cái tưởng yếu thế nhất là nước nghèo, mức sống thấp, nhưng nếu xét theo chiều hướng tích cực thì đó vẫn có thể là một lợi thế. Vì giàu rồi thì dễ tự mãn, nhiều yêu sách, không muốn làm, làm ít nghỉ nhiều, dễ làm khó bỏ, còn vì nghèo thì phải chèo chống, chịu thương, chịu khó, chịu khổ, chịu làm và quyết tâm thoát nghèo bằng mọi cơ hội và khả năng. Tương tự, đi sau, đi chậm cũng là một lợi thế. Lên mạng xã hội giải trí, tranh cãi quá nhiều cũng là một lợi thế. Kiều bào phải tha phương cầu thực trước đây, lao động dư thừa, đi xuất khẩu giúp việc hiện nay cũng là một lợi thế. Hàng quán dày đặc, buôn bán manh mún, cỏn con, nhỏ lẻ, lấn chiếm vỉa hè cũng là một lợi thế.
Tất cả đều có hai mặt, trong đó có cả mặt lợi thế. Đó là nhận được những bài học miễn phí từ người đi trước, ứng dụng công nghệ và thương mại online rất nhanh, hội nhập nhanh và rộng, tận dụng mọi nguồn lực lao động, cơ sở vật chất. Nhìn chung là phát huy được các lợi thế một cách tối đa, phong phú, linh hoạt.
Ảnh minh họa
Thể chế là chìa khoá mở ra kỷ nguyên mới, là yếu tố quyết định để phát triển nhanh hay chậm và đưa dân tộc ta vươn mình đến đâu. Để rút ngắn khoảng cách với các nước phát triển thì không chỉ cần thể chế theo kịp, không cản trở, mà còn phải có sự đột phá, táo bạo, khác biệt, nhưng quan trọng nhất là vẫn phù hợp với Việt Nam, với những lợi thế từ to lớn đến lặt vặt như kể trên. Hoàn thiện thể chế pháp luật không phải chỉ là tạo thêm hành lang và gia cố thêm rào giậu, mà quan trọng hơn là cần phải xoá bỏ mọi rào chắn lợi bất cập hại, trói chân, giữ tay, bóp đầu doanh nhân.
Nguyên tắc áp dụng pháp luật lâu nay chính là điểm nghẽn của pháp luật nói chung và trong kinh doanh nói riêng. Vì vậy, chìa khoá cải cách thể chế cũng chính là phải có sự thay đổi nguyên tắc áp dụng pháp luật. Ngoài việc được làm tất cả những gì luật không cấm, quan trọng hơn là khi pháp luật xung đột, mâu thuẫn, chồng chéo đối với một việc, thì người dân phải được toàn quyền lựa chọn áp dụng theo quy định nào có lợi nhất cho họ. Nếu việc đó vi phạm nguyên tắc pháp chế hay có hậu quả pháp lý nào đó không tốt thì đó là trách nhiệm của các cơ quan ban hành, thuộc về lỗi hệ thống, chứ không phải là trách nhiệm của người dân. Còn nếu cứ phải trông chờ, phụ thuộc vào việc sửa đổi, hoàn thiện pháp luật, với hàng nghìn văn bản, hàng vạn điều luật, thì sẽ lại phải tính bằng nhiều nhiệm kỳ và là việc khúc mắc muôn đời như kỷ nguyên cũ.
Tuân thủ pháp luật cũng là đòi hỏi cần thiết, là sự tôn trọng pháp luật tối thiểu, nhưng không phải là trên câu từ, chữ nghĩa, mà phải là trên tinh thần, hồn cốt, nguyên lý của nó, là vì lẽ phải, công bằng, công lý và vì sự tự do của con người.
Dám nghĩ, dám làm, sáng tạo, quyết đoán, đột phá luôn là điều được khuyến khích. Thậm chí phá rào, tức là vượt qua sự hạn chế, bất cập, vô lý, sai trái của pháp luật trong một số hoàn cảnh cần thiết nhất định, đặc biệt là trong những thời điểm rất khó khăn của đất nước, chính là điều vượt khỏi sự trói buộc kìm hãm của thể chế, cơ chế cũ lạc hậu, kể cả sự sai trái của pháp luật.
Thời kỳ bắt đầu đổi mới luôn cần sự đột phá, dù bao giờ cũng vấp phải nhiều khó khăn. Còn nhớ, năm 1984, trong lúc cả nước đang "sống nhờ" vào chế độ tem phiếu, cái gì cũng phân phối bằng tem phiếu, thì Hải Phòng đã mạnh dạn xoá bỏ và sau đó tuyên bố gây sốc trên Báo Nhân Dân: Dù bất cứ thế nào, Hải Phòng cũng cương quyết không trở lại chế độ tem phiếu. Đến năm 1989, chế độ tem phiếu mới chính thức bị xóa sổ trên phạm vi cả nước, giúp nước ta tăng tốc thần kỳ trên con đường đổi mới và cải cách.
Giai đoạn này, cải cách, đổi mới thể chế trên nền tảng của đổi mới, nên đòi hỏi, yêu cầu cao hơn và sẽ khó khăn, cam go hơn. Đặc biệt, đổi mới thể chế, từ việc tinh giản biên chế, tinh gọn bộ máy đến thay đổi pháp luật, là yếu tố tất yếu, mang tính quyết định để chúng ta tiến chậm hay nhanh, tiếp tục tụt hậu hay đột phá để bứt phá vượt lên hàng đầu./.
