Chợ cá làng tôi còn gọi là chợ cá Kim Đôi. Kim Đôi là tên làng ngày xưa, bây giờ là xã Thạch Kim thuộc huyện Lộc Hà, tỉnh Hà Tĩnh. Kim Đôi cũng có nghĩa là gò vàng - cái gò như mũi chân cái nhô ra, màu cát vàng, vốn là nơi có lạch biển sâu Cửa Sót tàu thuyền về tấp nập. Bây giờ, cảng cá Cửa Sót - cảng cá lớn nhất tỉnh Hà Tĩnh, đã được xây ở đây khang trang, gồm các dãy nhà ki ốt bán hàng, đại lý xăng dầu cùng một khoảng diện tích khá rộng để người dân họp chợ cá, bán buôn rộn ràng, nhộn nhịp. Chợ cá mặn mòi đậm đà vị biển, vị mặn của các loại cá, các loại hải sản đa dạng và phong phú.
Chợ cá Kim Đôi không chỉ là nơi buôn bán của các thuyền tàu dân địa phương mà còn là điểm giao dịch hải sản của nhiều tàu thuyền các tỉnh khác. Chợ cá thường bắt đầu họp từ 3 giờ sáng cho đến khoảng 6 giờ thì tan chợ. Đó là khoảng thời gian để đón các loại thuyền, tàu đánh bắt trở về và kịp thời phân phối nguồn hàng tươi sống đến các chợ đầu mối họp buổi sáng.
Dân quê tôi thường truyền nhau câu nói cửa miệng “chạy như chạy cá tươi”, nghĩa là cùng một loại hải sản nhưng tươi thì được giá, còn ươn thì mất giá. Mà đặc điểm của hải sản là càng ngon, độ đạm càng cao thì càng dễ ươn, vì thế việc phải chạy thi với thời gian, với thời tiết, nhất là trong những ngày nắng nóng, vẫn diễn ra thầm lặng và quyết liệt.
Các loại hải sản đặc sản, quý hiếm như: cá mú, cua, ghẹ, tôm hùm, mực nháy thì lại phải để trong những đồ chuyên dụng riêng đựng nước biển sạch, sục oxy để giữ cho hải sản sống mới càng được giá. Vì thế, chợ cá ngày nay khác chợ cá ngày xưa bởi có thêm những phương tiện giao thông hiện đại, chuyên chở linh hoạt, kết nối kịp thời. Điều dễ nhận ra là chợ cá làng tôi vẫn giữ nguyên được vị đậm đà của biển, vị mặn mòi của tình người, kể cả tính cộng đồng “buôn có bạn, bán cá phường” muôn thuở.
Buổi sáng, tôi thường có thói quen đạp xe thể thao dọc kè chắn sóng biển và thỉnh thoảng ghé qua chợ cá Kim Đôi để mua những loại cá ngon vừa mới đánh bắt về, chưa qua ướp đá hay hóa chất, mà giá lại rẻ. Nhưng để mua được đúng “hàng câu, hàng chuẩn” không phải dễ. Phải qua mấy lần “đụng” hàng kém chất lượng, nói theo kiểu dân quê tôi là phải trả “học phí”, tôi mới dần dần tìm ra đầu mối hay chính xác hơn là “lần” ra các giăng mắc ở chợ cá mà người mới đến thường không thể biết được.
Qua vài lần mua cá bị hố, tôi đã gỡ rối cho mình bằng cách tìm gặp cô cháu gái Võ Thuý Hằng, con của anh bạn học cùng lớp phổ thông ngày trước. Hằng là một trong những người buôn cá có thương hiệu ở đây bởi sức bật trẻ trung, sự tháo vát chịu khó, đặc biệt là lòng nhân ái, phúc hậu được tiếp thu từ đức tính của mẹ và sự thẳng thắn, cương trực của cha. Dù dân quê biển “ăn sóng nói gió”, phụ nữ làng tôi vốn “chém to, kho mặn”, nhưng Hằng vẫn giữ được nét dung dị, thuần phác và khá tinh tế, nhạy cảm.
Thì ra, chỉ nhìn mặt bằng đông đúc của chợ cá với muôn sắc màu, sắc áo, muôn giọng nói nhỏ to mà phần lớn là phụ nữ thì ta đâu biết, ở đây vô hình trung được chia thành ba khu vực chợ có "biên giới" hẳn hoi mà chỉ người trong cuộc mới biết và tự "khoanh vùng" cho mình. Hằng bảo: “Chú phải nhìn vị trí tàu thuyền đậu dưới nước và trên bờ mới phân biệt được các khu vực chợ cá theo ‘luật bất thành văn’”.
Khu vực ngoài cùng tính theo chiều ngang của cảng cá từ đường vào là “cá giạ”, nghĩa là đối diện với khu vực các tàu đánh bắt bằng lưới giạ. Thường cá ở đây nhiều, rẻ nhưng chất lượng không ngon vì đã ngâm trong hầm cá lâu ngày.
Khu vực tiếp theo là “cá xe”, cá này được bốc dỡ từ các xe đông lạnh, được chở xuống đây từ rất sớm trước khi chợ họp. Cá loại này được đánh bắt ở các tỉnh khác, nhập hàng về đây từ các xe tải đông lạnh lớn, bỏ mối xuống ngã ba Thạch Long (trên đường quốc lộ 1) để phân ra các xe tải nhỏ, bán chủ yếu cho người ở những nơi khác về mua, còn dân địa phương thường không chuộng.
Khu vực cuối chợ là “cá câu”, đối diện với các tàu thuyền câu nhỏ hơn so với những tàu giạ lớn đậu san sát mép cảng. Tàu thuyền câu này chủ yếu là của dân địa phương, đánh bắt thời gian ngắn, hải sản tươi roi rói chưa “qua đá” và các hóa chất bảo quản. Ở khu vực này, từng dãy cá thu xếp hàng dài cỡ 10kg trở lên, da cá còn bóng nhẵn, mắt cá ánh ngời lân tinh. Những rổ mực như còn nhấp nháy óng ánh tươi rói. Những khay tôm vằn biển như còn búng càng thon thót tí tách. Tất cả đều ngời ngời tươi bóng và đậm đà vị biển, đậm đà trao gửi mà không nhiều mặc cả nâng lên đặt xuống.
Tôi hỏi Hằng, phân biệt cá câu thì nhìn vào đâu để biết. Hằng bảo: "Chú cầm con cá lên thì dễ nhận ra cá câu. Mang cá đỏ hồng còn nhớt, mắt cá sáng và trong, thân cá còn cứng căng, như còn đang cựa quậy trong lòng tay mình".
Qua tìm hiểu khu vực cá câu chiếm địa bàn lớn nhất chợ cá, tôi còn biết thêm nhiều bí ẩn thú vị. Đầu tiên, con cá đưa từ thuyền lên bờ là phải trả tiền công cho người chuyển cá gọi là “tiền bánh”. Thường chuyển một tạ cá thì được 200.000 đồng. Sau đó, vợ “nhà nghề” ra giá. “Nhà nghề” là chủ thuyền - người bỏ tiền ra đóng thuyền, mua các dụng cụ câu lưới để thuê bạn chài đi đánh bắt. Hằng ở trong nhóm hơn chục chị em chuyên “hàng câu”, trong số này có người đầu tư tiền cho “nhà nghề” để sắm sửa dụng cụ đi biển nên được ưu tiên trước. Sau khi trả giá và nhất trí giá với “nhà nghề” thì mua luôn gọi là “mua sỉ”, rồi bán lẻ cho những người khác.
Tôi tò mò hỏi: "Thế bán giá cao hơn bao nhiêu?". Hằng cười: "Bọn cháu lấy số lượng là chính, ví như mua 13 thì bán 14, chênh lệch khoảng 1 chú ạ". Chợ nhỏ dưới này chủ yếu dành cho người mua lẻ. Bán lẻ xong còn thừa cá thì nhóm của Hằng đưa về nhà ướp đông, hút chân không hoặc nướng qua, sau đó chở lên các chợ lớn như chợ tỉnh, chợ Vườn Ươm trên thành phố.
Chợ cá làng tôi lâu nay còn có một từ thông dụng là “cá xe”, chỉ những xe ô tô đông lạnh chở cá các nơi về đây bán khi ngư trường cá quê tôi hiếm dần và nghề vó ánh sáng ở đây không còn tồn tại. Bởi vậy mới có câu “cá xe đè cá vó”. Nhưng còn một loại cá xe khác là xe máy của dân làng chở cá tươi, cá nướng vào các chợ nông thôn bán. Cá xe thô sơ nhất là xe đạp đèo cá len lỏi vào các ngõ xóm đến từng nhà rao bán. Cá cứ thế đi muôn nơi mang vị đậm đà biển khơi lộng gió, thêm chất tươi, chất đạm đến với từng bữa ăn gia đình Việt thuần nông.
Hằng còn cho biết thêm, giờ có công nghệ hiện đại nên “chợ cá ảo” trên mạng của quê tôi đã vươn ra đến tận Hà Nội, tất nhiên phải là cá câu, cá chuẩn, có thương hiệu uy tín, cá của làng bán cho các ki ốt của người làng ngoài đó. Sau khi nhất trí thông qua facebook, qua các video, cá tươi sạch được đóng thùng cẩn thận, đúng tiêu chuẩn sẽ gửi theo xe giường nằm từ quê tôi ra bến xe Nước Ngầm, bến xe Mỹ Đình trong thời gian ngắn nhất và nhận tiền gửi qua tài khoản.
Tôi hỏi Hằng: "Dân gian có câu ‘chim, thu, bù, ngứa’, là sự sắp xếp thứ tự các loại cá ngon đúng không, bởi thấy có nhiều loại cá đặc sản hiếm, rất đắt nhưng không được xếp loại ở đây như cá nhỡ". Hằng nói, câu ấy chưa chính xác hoàn toàn vì cá ngon, cá béo phải đúng mùa, “mùa nào thức ấy”. Ví như mùa hè đánh vó mành thì được nhiều loại cá nục, cá chuối; còn cá thu, cá trồi đánh bắt bằng câu vằng, loại sợi dây câu dài nhiều lưỡi, câu được nhiều nhưng cá béo theo con nước. Mùa đông chủ yếu cá béo nằm sát đất như cá hồng, cá mú, cá nhỡ. Đặc biệt là con mực.
Hằng được gọi là chuyên gia “mực câu” bởi kinh nghiệm truyền lại từ mẹ, mà bí quyết lớn nhất vẫn là sự thật thà sòng phằng trong mua bán mực. Không dùng thủ đoạn để buôn mực giả dối, mực của Hằng mua ở chợ cá Kim Đôi thường là mực một nắng, mổ phơi ngoài biển, ướp cái nắng cái gió trong lành của đại dương, ướp cả tình người rộng mở phóng khoáng của dân chài, ướp cái linh khí của đất trời cao rộng nên có chất lượng đặc biệt, rất ngon. Mực ngon, ngọt là món đưa cơm rất tuyệt. Sở dĩ mực ở chợ cá làng tôi ngon là vì nước ở đây đủ độ mặn, đủ độ lạnh cần thiết. Mực ở biển trong miền Nam không ngon béo bằng ngoài này bởi nước biển quanh năm nóng, làm tiêu hao mỡ con mực. Ngoài này nước biển lạnh nên mực sinh ra mỡ để chống lại độ lạnh sâu của nước.
Chợ cá làng tôi, kẻ bán người mua trao nhau cá tươi, tiền tươi. Chợ chỉ họp một vài giờ mà lao xao ấm áp cả một vùng quê, giao dịch với nhau theo khay theo mớ, ước lượng giá bán cũng nhanh chóng sòng phẳng. Chợ cá như một tổ ong, tiếng cười nói lao xao nhưng có một trật tự ngầm trong đó, không chỉ là sự phân chia từng khu vực chất lượng cá mà ở đó còn có sợi dây lòng tin và tính cách con người làng biển dính kết cộng đồng xã hội. Đó chính là vị đậm đà thấm đẫm, chân chất tình người từ ngàn đời ở chợ cá trên gò vàng Kim Đôi làng tôi.
Hà Tĩnh, tháng 07 năm 2023
