Bây giờ, tôi một năm vài ba lần lái xe trên đường Hồ Chí Minh, qua Đăk Glei về Đà Nẵng rồi xuống đường 1. Từ Pleiku chạy tới Đăk Glei chừng ba tiếng. Lần nào qua tôi cũng bồi hồi nhớ cái hồi đầu những năm 80 thế kỷ trước, lên đây lần đầu.
Hồi ấy, tôi chỉ biết Đăk Glei qua... thơ Tố Hữu và có một anh làm cùng cơ quan, người Giẻ, rất ít khi thấy anh về nhà vì từ Pleiku lên đến Đăk Glei phải... ba ngày ngồi thùng xe Zin ba cầu, chứ xe khách thì không thể lên được. Có lần lên đến Kon Tum, nhìn mây bay ngơ ngẩn trên một đỉnh núi vời vợi, mọi người bảo: Đỉnh Ngọc Linh đấy, trên ấy còn có người rừng và nhiều khu rừng nguyên sinh, có nhiều thứ bí ẩn mà chưa ai biết được. Vậy nên lại càng tò mò.
Chuyến đi đầu tiên của tôi lên Đăk Glei được ấn định vào sáng sớm một ngày cuối năm 1981. Tôi lên nhận công tác ở Ty Văn hóa Thông tin Gia Lai - Kon Tum tháng 11, bấy giờ là cuối tháng 12, lạnh sun da. Là có một ông ở Ban Tuyên giáo đi công tác, ông ấy rủ đi. Tôi xin phép trưởng phòng, nói em đi cho biết Giẻ Triêng (Đăk Glei là nơi sinh sống của người Giẻ Triêng), rồi rủ một anh ở Phòng Văn hóa quần chúng, nguyên là bộ đội biên phòng trên đồn Đăk Glei, để ông ấy làm thổ địa. Lúc đi, đi nhờ xe Uat, khi về thì tự lo. Cái Uat chở 11 người ròng rã đến 9 giờ tối thì tới cơ quan Huyện ủy Đăk Glei.
Đã điện báo trước nên xông thẳng xuống... nhà bếp, thấy một cái lồng bàn, bên trong có một chậu cơm gạo đỏ, một rổ rau cải luộc và nước mắm đã pha thêm nước gạo rang. Hết. Thế mà 11 con người xông vào ăn ngon lành. Cơm gạo đỏ ở đây được gọi là gạo bọc thép, bởi nó cứng như... thép. Nó là gạo rẫy, chả hiểu sao mà nó cứng thế, nhai trẹo cả hàm. Nhưng nhai kỹ thì bùi và không cần thức ăn. Bây giờ không thấy lại loại gạo ấy nữa.
Hôm sau thì tùy nghi di tản. Tôi lên kế hoạch với anh bạn cựu bộ đội biên phòng: Đích là đồn, cứ thế đi. Anh ấy bảo từ đây vào đồn là một ngày đi bộ. Ngày thì ngày, sợ gì. Ăn một tô bún cá chuồn khô ở cái quán duy nhất thị trấn, hai thằng cuốc bộ. Mỗi thằng một tay nải.
Đi được chừng hai giờ đồng hồ thì bắt đầu thấy... nguy, vì không còn đường, mà chỉ là những cheo leo bên dốc bên vực. Tôi con nhà cảnh vẻ từ bé, đi dép chứ không đi chân trần được, mà giờ lại chơi đôi sapo dày khự. Anh bạn tụt ra đưa cho tôi đôi dép rọ, còn anh đi chân không. Như thế tôi lại còn đôi sapo tổ bố. Không bỏ vào tay nải được - thực ra nó là cái túi mìn Clay mo, tôi xỏ dây rồi... gánh. Một bên là túi mìn, một bên là đôi dép, tay kia chống một cái gậy. Cứ thế dò dẫm đi, cả nửa ngày không gặp ai ngược chiều.
Xê xế trưa, đói lâm nhâm rồi thì... đột ngột hiện ra một thung lũng, có một ngôi nhà tranh. Anh bạn bụm tay hú. Dưới thung lũng, ba bóng áo trắng tí hin nhao ra vẫy rối rít. Chúng tôi đang ở trên đỉnh núi, rừng già, nên cũng phải thêm đến hai tiếng nữa mới tới cái ngôi nhà ấy.
Thì ra đấy là một ngôi trường, có ba cô giáo và một thầy. Thầy đi dạy ở điểm lẻ, còn ba cô dạy tại đây. Chao ơi là mừng. Trong ba cô thì hai cô người Nghệ, một cô Thanh Hóa, đều học xong cấp 3 được tuyển vào đào tạo cấp tốc mấy tháng rồi thả xuống làng dạy. Mục đích có lẽ là để có người Kinh ở đây nhiều hơn là dạy. Các cô bảo, ở đây cả tuần mới gặp... người một lần, là các anh biên phòng đi qua, còn học trò học xong là về. Tôi hỏi sao không làm trường trong làng, các cô giải thích, trường này của ba làng, không làng nào chịu làng nào nên họ chia ba, làm trường ở điểm giữa ba làng, học trò đi bộ từ 5 giờ sáng đến 7 giờ thì tới nơi, học đến chừng 9 - 10 giờ thì nghỉ. Mà dạy thì ít, thui thủi thì nhiều, vì các lớp rất ít trò, chủ yếu là đi vận động chúng đến lớp ngồi...
Sau này có anh bạn tôi, nhà văn Chử Anh Đào, viết cái truyện ngắn "Một đêm mưa" tả cái cảnh cô giáo ở một mình ở cái lớp giữa rừng, có một anh địa chất ghé vào một đêm, đúng lúc mưa gió bão bùng, sấm sét uỳnh uỳnh, và hai người cũng... sấm sét. Sau, cô giáo có một đứa con. Hắn viết về thiên hạ nhưng cứ thấy nhang nhác hắn trong ấy...
Nhoáy cái cơm dọn ra, gạo đỏ và bí đỏ nấu. Các cô ăn rồi nên chỉ hai thằng ăn, vừa ăn vừa nói chuyện. Các cô giữ lại nghỉ, mai đi tiếp, trong khi chương trình là sẽ vào đồn trong ngày dù trời tối. Tôi bàn, thôi ở lại, chứ chân cũng mỏi và đau lắm rồi. Anh bạn nháy mắt đầy hàm ý... Trong đời, chưa bao giờ tôi thấy có một đêm dài thế, thú vị đến thế, ấm áp đến thế, nồng say đến thế...
Năm người, hai gã đàn ông, một măng tơ là tôi, sinh viên mới ra trường, một là sĩ quan biên phòng chuyển ngành, đã có vợ. Một cái nhà có ngăn ra một phòng nhỏ làm chỗ ngủ cho các cô, một phòng rộng hơn là lớp học, bàn ghế tạm bợ, vách trống hoác, gió lùa hun hút, mùa khô Tây Nguyên mà, lại ở trên núi cao...
Chúng tôi đã thức gần như trắng đêm ấy. Nói chuyện, vâng chỉ nói chuyện.
Ba cô giáo khát khao nỗi gặp... người. Tôi thương và thông cảm với các cô. Bởi ngay việc tôi lên Pleiku, sống và làm việc tại thị xã, cũng đã là cú sốc với gia đình và bạn bè tôi rồi, dù nhà tôi, cả ba và mẹ đều xa gia đình từ nhỏ, tự lập từ nhỏ, và chúng tôi cũng được giáo dục như thế. Nhưng khi tôi đeo ba lô từ biệt ba mẹ và em trong một ngày mưa tầm tã để lên Tây Nguyên cũng khiến cả nhà tôi sốc, dù không ai nói ra, ai cũng cố nén cái cảm giác lo lắng khi ông con trai cả của gia đình đeo ba lô ra khỏi nhà trong một ngày mưa, đến một nơi chưa ai biết, huống gì các cô giáo này, 19, 20 từ quê nhà đi một lèo vào đây. Các cô bảo mỗi khi được ra thị trấn Đăk Glei là như về... Thủ đô, các cô vô cùng sung sướng. Mà khi ấy, thị trấn Đăk Glei vô cùng heo hút, cả thị trấn có một quán ăn sáng bún gạo đỏ với... cá chuồn...
Gần sáng thì cả ba cô rút sang lớp học, nhường cho chúng tôi cái sạp tre, cách nhau bức liếp. Để tiết kiệm dầu, đèn hoa kỳ cũng được tắt. Những tiếng thở êm đềm, gió ràn rạt, đống lửa lúc tối lúc sáng, tàn lửa bay lao xao như tâm trí ngổn ngang từng người...
(Còn tiếp)/.
