Sự tích ông Công ông Táo và nguồn gốc lễ cúng Táo quân
Nguồn gốc ông Công ông Táo bắt nguồn từ vùng bách Việt với tích kể lại rằng, Thị Nhi có chồng là Trọng Cao, tuy ăn ở mặn nồng tha thiết với nhau nhưng mãi không có con, vì vậy Trọng Cao hay kiếm chuyện dằn vặt vợ. Một hôm, chỉ vì một chuyện nhỏ, Cao gây thành chuyện lớn, đánh Thị Nhi và đuổi đi. Nhi bỏ nhà, lang thang đến một xứ khác và sau đó gặp Phạm Lang. Phải lòng nhau, hai người kết thành vợ chồng.
Trọng Cao sau khi nguôi giận thì quá ân hận, bèn lên đường đi tìm vợ. Đi mãi hết gạo hết tiền, Cao phải xin ăn dọc đường. Tình cờ, Trọng Cao đến đúng nhà của Nhi, đúng lúc Phạm Lang đi vắng. Nhi nhận ra chồng cũ, bèn mời vào nhà nấu cơm mời Cao. Đúng lúc đó, Phạm Lang trở về. Nhi sợ chồng nghi oan, nên giấu Cao ở đống rạ sau vườn. Chẳng may đêm ấy, Phạm Lang đốt đống rạ để lấy tro bón ruộng. Thấy lửa cháy, Nhi lao mình vào cứu Cao ra. Thấy Nhi nhảy vào đống lửa, Phạm Lang thương vợ cũng nhảy theo. Cả ba đều chết trong đám cháy.
Thượng đế thương tình thấy ba người sống có nghĩa có tình nên phong cho làm Vua Bếp hay còn gọi là Định phúc Táo Quân và giao cho người chồng mới là Thổ Công trông coi việc trong bếp (ông Công), người chồng cũ là Thổ Địa (ông Táo) trông coi việc trong nhà, còn người vợ là Thổ Kỳ trông coi việc chợ búa (có truyền thuyết nói là ba Thần gồm Thần Đất, Thần Nhà và Thần Bếp). Ngày 23 tháng Chạp, Táo Quân về Trời để bẩm báo với Ngọc Hoàng những việc làm của gia chủ trong một năm và đến đêm Giao thừa trở lại hạ giới trông coi việc bếp lửa của mỗi nhà. Vì vậy, ngày 23 tháng Chạp, mỗi nhà đều làm cỗ cúng tiễn Táo Quân về Trời chu đáo với mong muốn Táo Quân hài lòng sẽ nói tốt cho mình, như vậy sẽ được ban lộc và tránh bị Ngọc Hoàng quở trách.
Theo quan niệm dân gian, Táo Quân cưỡi cá chép lên chầu Trời, vì vậy trong bộ vàng mã bao giờ cũng có 3 con cá. Có nhiều người lại cúng cá chép thật thả trong chậu để Táo Quân cưỡi về Thượng giới, sau đó thả ra sông hồ. Cũng theo tín ngưỡng dân gian, Táo Quân có vai trò ngăn chặn xâm phạm của ma quỷ vào thổ cư, giữ bình yên cho mọi người trong nhà.
Cúng Táo Quân vào ngày tốt hay đúng ngày 23?
Có người cho rằng nên cúng Táo Quân vào ngày 22 tháng Chạp để các vị có thời gian chuẩn bị, đỡ cập rập. Tuy nhiên, theo phong tục truyền thống và theo các nhà nghiên cứu, lễ cúng Táo Quân nên tiến hành vào đúng ngày 23 tháng Chạp. Thông thường giờ cúng tốt nhất là vào trưa ngày 23, giờ Ngọ (từ 11 - 13 giờ), vì đây là thời điểm các thần tập trung để chuẩn bị về Trời. Còn năm nay, 23 tháng Chạp cũng là ngày hoàng đạo, giờ tốt nhất là giờ Thìn (7 - 9 giờ) và giờ Tỵ (9 - 11 giờ). Tuy nhiên năm nay ngày 23 tháng Chạp âm lịch rơi vào thứ ba, nhiều người vẫn phải đi làm, vì vậy có thể chọn cúng giờ khác miễn là trước 13 giờ ngày 23 là được.
Mặt khác, nguồn gốc dân gian của việc cúng Táo Quân là làm lễ tiễn Ông Công, Ông Táo lên Thiên đình để bẩm báo công việc dưới hạ giới với Ngọc Hoàng. Do đó, không nhất thiết phải làm lễ đúng ngày 23 tháng Chạp, mà có thể làm lễ vào những ngày trước đó nhưng gần với ngày 23 là được.
Mặt khác, nhiều người lại cho rằng, khi làm lễ cúng cần chọn ngày tốt để được hanh thông, may mắn. Điều đó cũng không sai; tuy nhiên nếu cúng trước ngày 23 thì cũng phải sau ngày 15/12 âm lịch. Năm nay những ngày tốt có thể cúng Táo Quân trước ngày 23 là: Tốt nhất ngày 20/12 (ngày này vào thứ Bảy nên cũng tiện cho công việc); nếu không cũng có thể chọn ngày 19/12, 17/12 âm lịch.
Cúng ông Công ông Táo ở đâu cho đúng?
Có người quan niệm Táo Quân là thần Bếp núc nên tiến hành cúng dưới bếp. Tuy nhiên, đây là cách hiểu sai. Mặc dù gọi là cúng Táo Quân nhưng đây là cách nói tắt, chứ thực ra lễ cúng Táo Quân ngày 23 tháng chạp là cúng chung ba vị Thần Đất, Thần Nhà và Thần Bếp, dân gian thường gọi chung là Thần linh, Thổ địa, được thờ trên ban thờ.
Vì vậy, việc hành lễ phải được tiến hành tại ban thờ chính, là nơi trang trọng nhất trong nhà chứ không thể thực hiện ở bếp. Hơn nữa, bếp là nơi nấu nướng, chế biến thực phẩm nên thường bị coi là nhếch nhác, nếu hành lễ ở đây sẽ thiếu trang trọng. Đó là chưa kể không gian bếp thường chật chội, ở thành phố càng chật chội hơn nên làm lễ sẽ rất khó khăn.
Cũng có một vấn đề đặt ra, đó là có nên cúng Táo Quân ở trụ sở, nơi làm việc hay không? Về vấn đề này có hai quan điểm. Có người cho rằng nên cúng Táo Quân ở cơ quan với quan niệm có thờ có thiêng, có kiêng có lành. Lại có người cho rằng, Táo Quân là Thần Bếp, do đó chỉ nên cúng ở nhà, còn trụ sở là nơi làm việc, làm gì có bếp núc nên không cần cúng. Vậy nên hiểu thế nào cho đúng?
Theo chúng tôi, việc cúng ở đâu trước hết xuất phát từ cái tâm của mỗi người, không ai bắt buộc cả. Ở trụ sở không cúng cũng không sao, vì mỗi người đều đã làm lễ cúng tại gia đình mình rồi. Còn nếu có điều kiện, cả về thời gian, không gian thì cúng Táo Quân ở nơi làm việc cũng tốt. Bởi thực chất của lễ cúng Táo Quân là cúng chung ba vị thần cai quản trong nhà là Thần Bếp, Thần Nhà và Thần Đất, chứ không phải chỉ cúng riêng vị Thần trông coi bếp núc. Do đó, nếu làm lễ cúng ở cơ quan cũng không có gì là không hợp.
Tuy nhiên, lễ cúng ở cơ quan nếu có tiến hành cũng nên giản tiện, không nên câu nệ về hình thức. Về nơi hành lễ, nếu trụ sở có ban thờ thì bày lễ trên ban thờ để cúng; nếu không có ban thờ thì chỉ cần bày trên mâm hoặc khay và đặt lên chiếc bàn trang trọng trong phòng đã dọn sạch rồi làm lễ.
Về thời gian, để tránh ảnh hưởng đến không gian làm việc chung, nên thực hiện vào đầu giờ sáng ngày 23 tháng chạp hoặc có thể làm lễ cúng trước ngày 23. Chỉ có điều cần lưu ý, sau khi làm lễ phải hóa vàng đúng nơi quy định, nếu không có nơi hóa vàng thì cần tìm khoảng đất trống hoặc lên trên sân thượng tòa nhà để hóa vàng rồi mang tro đổ ra sông hồ. Tuyệt đối không hóa vàng trong phòng làm việc hoặc khu vệ sinh.
Lễ cúng Táo Quân gồm những gì?
Lễ vật cúng Táo Quân cần nhất phải có 3 bộ áo mũ Táo Quân, trong đó 2 bộ có cánh chuồn dành cho 2 Táo Ông, 1 bộ không có cánh chuồn cho Táo Bà (cả 3 bộ đều kèm hia hài đầy đủ) và cá chép (có thể cá sống hoặc cá giấy). Những lễ vật này đều đã được người sản xuất đóng gói đầy đủ trong bộ đồ lễ, vì vậy nếu không mua cá chép sống thì cũng yên tâm vì đã có cá chép giấy trong bộ đồ lễ rồi.
Mâm cỗ cúng Ông Công, Ông Táo thông thường có:
- Thịt luộc
- Gà luộc
- Xôi hoặc bánh chưng
- Món xào thập cẩm
- Canh măng (hoặc canh nấm, canh mọc, canh bóng)
- Trái cây, bánh kẹo, trà rượu, trầu cau, tiền vàng.
Hoặc đơn giản chỉ cần cơm canh, rượu, hoa quả và bộ vàng mã Táo Quân là được.
Gia chủ ăn mặc chỉnh tề, bày lễ, lên hương và khấn (có văn khấn tham khảo cuối bài). Sau khi hết tuần hương, gia chủ khấn vái thành tâm, tạ lễ, hóa vàng và nếu cúng cá thật thì mang cá chép đi phóng sinh.
Văn khấn Táo quân
Sau đây, chúng tôi xin giới thiệu bài văn khấn cúng Táo quân (theo Văn khấn cổ truyền Việt Nam - NXB Văn hóa Thông tin) để bạn đọc tham khảo:
Nam mô A di đà Phật! (3 lần, 3 vái)
Con lạy chín phương Trời, mười phương Chư Phật, Chư Phật mười phương!
Con kính lạy Ngài Đông trù Tư mệnh Táo phủ Thần quân.
Tín chủ (chúng) con là: …………… Ngụ tại:…………
Hôm nay, ngày 23 tháng Chạp năm..., tín chủ chúng con thành tâm sắp sửa hương hoa phẩm vật, xiêm hài áo mũ, kính dâng Tôn thần. Thắp nén tâm hương tín chủ con thành tâm kính bái.
Chúng con kính mời ngài Đông trù Tư mệnh Táo phủ Thần quân hiển linh trước án hưởng thụ lễ vật.
Cúi xin Tôn thần gia ân xá tội cho mọi lỗi lầm trong năm qua gia chủ chúng con sai phạm.
Xin Tôn thần ban phước lộc, phù hộ toàn gia chúng con, trai gái, già trẻ sức khỏe dồi dào, an khang thịnh vượng, vạn sự tốt lành.
Chúng con lễ bạc tâm thành, kính lễ cầu xin, mong Tôn thần phù hộ độ trì.
Nam mô A di đà Phật! (3 lần, 3 vái).
