Trung Quốc thúc đẩy kinh tế tư nhân, tạo động lực tăng trưởng mạnh mẽ hơn

Trong suốt hơn bốn thập kỷ qua, Trung Quốc được coi là “công xưởng của thế giới” với tốc độ tăng trưởng thần tốc trong nhiều thập niên, song kể từ đại dịch Covid-19, nền kinh tế lớn thứ hai toàn cầu rơi vào giai đoạn khó khăn rõ rệt.

Những thách thức hiện tại xuất phát từ nhiều nguyên nhân, bao gồm thị trường bất động sản lao dốc, nhu cầu tiêu dùng nội địa ảm đạm, tỷ lệ thất nghiệp ở giới trẻ tăng cao, cùng những căng thẳng thương mại dai dẳng với Mỹ.

Kể từ năm 2019, Bắc Kinh triển khai chiến dịch siết quản lý nhiều “đại gia công nghệ” như Alibaba, Tencent, Meituan… với cáo buộc “phát triển mất trật tự”, lũng đoạn thị trường. Năm 2020, Chính phủ đột ngột hủy bỏ kế hoạch IPO quy mô kỷ lục của Ant Group (liên kết với Alibaba) sau bài phát biểu có nội dung chỉ trích các cơ quan quản lý của Jack Ma. Tương tự, các doanh nghiệp giáo dục trực tuyến và bất động sản cũng trở thành mục tiêu giám sát chặt chẽ.

Bước sang năm 2023, bức tranh kinh tế chưa mấy sáng sủa. Cầu tiêu dùng trong nước vẫn trong tình trạng ảm đạm sau đại dịch. Trung Quốc từng kiên trì chính sách Zero-Covid suốt ba năm, tiến hành phong tỏa nghiêm ngặt tại nhiều thành phố lớn, khiến hoạt động kinh tế và thương mại đình trệ. Khi lệnh phong tỏa được dỡ bỏ một cách đột ngột, số ca nhiễm Covid-19 lại tăng vọt, tiếp tục kìm hãm khả năng phục hồi.

Suy thoái kinh tế kéo theo tỷ lệ thất nghiệp cao, nhất là ở nhóm lao động trẻ. Thu nhập giảm, giá nhà ở đắt đỏ và biến động liên tục làm người dân mất dần niềm tin vào tương lai, buộc họ cắt giảm chi tiêu. Các doanh nghiệp tư nhân phụ thuộc chủ yếu vào thị trường trong nước phải đối mặt với nhiều khó khăn, từ sụt giảm doanh thu đến việc phải cắt giảm lương và nhân sự.

Điều này tạo nên một vòng xoáy niềm tin: Nhu cầu thấp khiến doanh nghiệp không thể tăng lương hoặc mở rộng quy mô, người dân càng thận trọng hơn khi tiêu dùng, qua đó làm cho kinh tế tiếp tục suy yếu.

Ngoài yếu tố nội tại, Trung Quốc còn đối mặt với sức ép từ bên ngoài. Quan hệ Mỹ - Trung hiện vẫn nhiều căng thẳng và không có dấu hiệu “hạ nhiệt”. Gói thuế quan bổ sung 10% với hàng Trung Quốc dưới thời Tổng thống Donald Trump trước đây (và chưa được dỡ bỏ hoàn toàn ở nhiệm kỳ sau) tiếp tục đe dọa chuỗi cung ứng. Nỗ lực phát triển công nghệ cao như chất bán dẫn, trí tuệ nhân tạo cũng chịu tác động từ lệnh cấm vận và giới hạn xuất khẩu của phương Tây.

Nếu trước đây, Chính phủ Trung Quốc từng mạnh mẽ thúc đẩy vai trò của các doanh nghiệp nhà nước trong nền kinh tế, đồng thời kiểm soát gắt gao khu vực tư nhân trong những lĩnh vực bị cho là phát triển “mất trật tự”, điển hình như giáo dục tư nhân hay công nghệ internet thì giờ đây, đứng trước nguy cơ tăng trưởng tiếp tục chững lại, giới hoạch định chính sách Trung Quốc bắt đầu tính đến bài toán “phục hồi” thông qua sự năng động của khu vực tư nhân.

Cuộc gặp giữa Tổng Bí thư, Chủ tịch nước Trung Quốc Tập Cận Bình và các doanh nhân hàng đầu gần đây phát đi thông điệp trấn an tinh thần giới doanh nghiệp: Trong bối cảnh thời đại mới, kinh tế tư nhân có cơ hội phát triển rộng lớn và tiềm năng to lớn, đây là thời điểm để các doanh nghiệp tư nhân và doanh nhân thể hiện tài năng của mình.

Đây là lần gặp gỡ ở cấp cao đầu tiên kể từ năm 2018, nhà lãnh đạo Trung Quốc hội kiến chính thức với một nhóm doanh nhân tư nhân đông đảo như vậy. Sự kiện thu hút sự quan tâm lớn khi có sự góp mặt của Jack Ma - nhà sáng lập Tập đoàn Alibaba, người được xem là biểu tượng của kinh tế tư nhân Trung Quốc nhưng từng “im hơi lặng tiếng” trong thời gian dài.

Theo thông cáo sau đó từ Tân Hoa Xã, Tổng Bí thư, Chủ tịch nước Trung Quốc đã đưa ra thông điệp lạc quan về tình hình kinh tế tư nhân, khẳng định khó khăn hiện tại “chủ yếu xuất hiện trong quá trình cải cách, phát triển và chuyển đổi ngành” và đều “tạm thời, cục bộ, hoàn toàn có thể vượt qua”.

Trong bài phát biểu, ông Tập Cận Bình nhấn mạnh kinh tế tư nhân là một bộ phận quan trọng của “mô hình thị trường xã hội chủ nghĩa đặc sắc Trung Quốc”. Tổng Bí thư, Chủ tịch nước Trung Quốc kêu gọi các doanh nhân “thống nhất tư tưởng và hành động” theo đường lối kinh tế của Đảng Cộng sản, “nhìn thấy triển vọng, thấy ánh sáng và thấy tương lai”; đồng thời hứa hẹn gỡ bỏ các rào cản thương mại, đẩy mạnh cạnh tranh công bằng và chấn chỉnh các khoản phạt hành chính “tùy tiện” ở địa phương.

Ca ngợi những “lợi thế đáng kể” của mô hình kinh tế thị trường xã hội chủ nghĩa, ông Tập Cận Bình bày tỏ kỳ vọng giới doanh nhân “nuôi chí hướng phục vụ đất nước, thúc đẩy sự thịnh vượng chung” và đóng góp nhiều hơn cho mục tiêu “hiện đại hóa kiểu Trung Quốc”.

“Những khó khăn và thách thức kinh tế tư nhân đang đối mặt là tạm thời chứ không lâu dài”, ông Tập Cận Bình chia sẻ với cộng đồng doanh nghiệp và nhà đầu tư về triển vọng phục hồi của nền kinh tế lớn thứ hai thế giới.

Lời kêu gọi này được báo giới Trung Quốc và giới quan sát đánh giá là liều thuốc trấn an tinh thần vô cùng cần thiết cho khu vực kinh tế tư nhân vốn đang lao đao, phải hứng chịu nhu cầu thị trường nội địa ảm đạm, lợi nhuận sụt giảm nhanh chóng và những căng thẳng thương mại toàn cầu.

Sự xuất hiện của Jack Ma - một nhân vật biểu tượng trong giới kinh doanh Trung Quốc - trở thành tâm điểm chú ý. Trước đây, nhà sáng lập Alibaba nổi tiếng với phong cách thẳng thắn, từng lên tiếng chỉ trích hệ thống ngân hàng lạc hậu của Trung Quốc, dẫn đến đợt “chỉnh đốn” quy mô lớn nhắm vào các tập đoàn công nghệ và internet. Việc Jack Ma dần “rút lui” khỏi vai trò lãnh đạo tại Alibaba và Ant Group, cùng chuỗi sự kiện pháp lý dồn dập đối với hàng loạt công ty khác (Tencent, Didi Chuxing, ByteDance, v.v.), đã khiến nhiều nhà đầu tư lo sợ về môi trường chính sách không ổn định.

Nay, khi Jack Ma trở lại cùng những gương mặt cộm cán khác như Nhậm Chính Phi (Huawei), Vương Truyền Phúc (BYD), Lôi Quân (Xiaomi) và Vương Hưng (Meituan), giới quan sát nhìn nhận rằng lần hiện diện công khai này cho thấy chính phủ Trung Quốc đang coi trọng hơn đóng góp của những doanh nghiệp tư nhân hàng đầu. Theo một bài báo trên tờ Nhân dân Nhật báo, giới quan sát nhận định rằng sự tham gia của các doanh nghiệp tư nhân thuộc cả các ngành truyền thống và các lĩnh vực "đang lên" cho thấy sự chú trọng liên tục của lãnh đạo cấp cao Trung Quốc đối với vai trò của ngành sản xuất trong nền kinh tế nước này. Bài báo sau đó còn dẫn lời ông Lưu Vĩnh Hảo, nhà sáng lập Tập đoàn New Hope, khẳng định: "Lấy cảm hứng từ những phát biểu của lãnh đạo cấp cao, công ty chúng tôi sẽ tận dụng triệt để các chính sách ưu đãi và nỗ lực thúc đẩy tăng trưởng mạnh mẽ hơn nữa giữa những thách thức phức tạp hiện nay".

Không chỉ vậy, giới chức Trung Quốc cũng nhanh chóng thể hiện sự ủng hộ. Ủy ban Cải cách và Phát triển Quốc gia (NDRC) thông báo kế hoạch "tăng cường hỗ trợ" doanh nghiệp khu vực tư nhân, và khẳng định sẽ "đóng góp vào các chiến lược quốc gia quan trọng, nâng cao năng lực an ninh trong các lĩnh vực then chốt, và tham gia các chương trình nâng cấp thiết bị quy mô lớn và đổi mới hàng tiêu dùng".

Đáng chú ý, từ ngày 24/2, các nhà lập pháp Trung Quốc bắt đầu xem xét Dự thảo Luật Thúc đẩy Kinh tế Tư nhân nhằm ngăn chặn việc thu phí và xử phạt tùy tiện đối với doanh nghiệp tư nhân. Trước đó, lần xem xét đầu tiên đã diễn ra vào tháng 12/2024. Theo nội dung dự thảo, việc ép buộc các doanh nghiệp tư nhân phải đóng góp tiền hoặc hiện vật đều bị nghiêm cấm. Dự thảo cũng yêu cầu gộp các hạng mục thanh tra trùng lặp cho cùng một đối tượng hoặc đưa vào phạm vi thanh tra liên ngành nếu có thể, nhằm giảm bớt gánh nặng thanh tra chồng chéo. Bản dự thảo lần thứ hai còn quy định Quốc vụ viện và chính quyền nhân dân địa phương cấp huyện trở lên phải định kỳ báo cáo với ủy ban thường vụ của đại hội đại biểu nhân dân cùng cấp về công tác thúc đẩy phát triển kinh tế tư nhân.

Ngoài ra, dự thảo cũng yêu cầu các hiệp hội ngành nghề và phòng thương mại liên quan phải thực hiện vai trò điều phối và tự quản theo quy định của pháp luật, quy định và điều lệ. Các tổ chức này được kỳ vọng sẽ kịp thời phản ánh yêu cầu của ngành, đồng thời cung cấp dịch vụ tư vấn thông tin, đào tạo, mở rộng thị trường, bảo vệ quyền lợi và giải quyết tranh chấp cho doanh nghiệp tư nhân và các doanh nhân.

Trong khi giới chức Trung Quốc ca ngợi tầm quan trọng của cuộc họp này, phản ứng từ giới phân tích, doanh nghiệp và thị trường lại tỏ ra trái chiều hơn, phản ánh sự đa dạng trong cách nhìn nhận về vấn đề cốt lõi mà khu vực kinh tế tư nhân Trung Quốc đang đối diện. Nếu vấn đề chủ yếu xuất phát từ sự suy giảm niềm tin, thì những động thái mạnh mẽ, tập trung vào việc khôi phục lòng tin có thể đủ sức tạo ra sự khác biệt đáng kể. Tuy nhiên, nếu vấn đề mang tính cấu trúc sâu sắc, bắt nguồn từ nhu cầu tiêu dùng trong nước yếu kém, thì những nỗ lực này có thể mang lại hiệu ứng tích cực nhất định trong ngắn hạn, nhưng tính bền vững sẽ bị lung lay và nhanh chóng suy yếu nếu chính sách mở rộng tài khóa không được điều chỉnh để ưu tiên kích cầu.

Theo góc nhìn này, niềm tin đã bị bào mòn mạnh mẽ do các đợt phong tỏa kéo dài trong thời kỳ Covid-19, những bất ổn trên thị trường bất động sản, cũng như các chính sách siết chặt lĩnh vực công nghệ trước đó. Tâm lý e ngại rủi ro khiến cả nhà đầu tư lẫn người dân thận trọng hơn trong chi tiêu, dẫn đến nhu cầu nội địa ảm đạm và tốc độ tăng trưởng chững lại. Nếu khôi phục niềm tin bằng “liệu pháp tinh thần” và những chính sách hỗ trợ mạnh mẽ, khu vực tư nhân có thể bật lên trong ngắn hạn.

Tuy vậy, một luồng ý kiến khác lại chỉ ra rằng lý do sâu xa nằm ở mô hình tăng trưởng thiếu bền vững. Kinh tế Trung Quốc nhiều năm qua dựa quá mức vào đầu tư kém hiệu quả, bong bóng bất động sản và các “siêu dự án” chưa chú trọng tới hiệu quả thực tế. Việc không tạo đủ động lực cho tiêu dùng hộ gia đình đã khiến nhu cầu nội địa trở nên yếu ớt khi khủng hoảng xảy ra. Trong bối cảnh đó, niềm tin suy giảm không phải nguyên nhân gốc, mà là hậu quả tất yếu, khó có thể khôi phục lâu dài nếu không điều chỉnh lại chính sách và cơ cấu nền kinh tế.

Tình trạng bong bóng bất động sản đã để lại nhiều "di chứng" khi Bắc Kinh triển khai loạt biện pháp cứng rắn nhằm hạ nhiệt thị trường bất động sản. Thay vì dựa vào việc bán đất - nguồn thu chính của nhiều chính quyền địa phương, Trung Quốc dần hạn chế các dự án mới, đồng thời siết tín dụng đối với các tập đoàn bất động sản. Chính sách này giúp giảm đầu cơ, song lại vô tình mở ra loạt hệ lụy nghiêm trọng. Các đại gia địa ốc như Evergrande rơi vào khủng hoảng thanh khoản, thị trường nhà đất đi xuống và giá bán căn hộ không còn tăng đều như trước. Trong bối cảnh đó, người dân thắt chặt hầu bao, tâm lý “đứng ngoài quan sát” của người mua nhà càng khiến thị trường thêm ảm đạm. Chính quyền địa phương cũng thất thu, buộc phải tìm cách cân đối ngân sách qua những biện pháp khác - thậm chí có tình trạng “đánh bắt cá ngoài khơi”, tức truy quét doanh nghiệp và phạt hành chính để bù đắp nguồn thu.

Bài học từ giai đoạn “thập kỷ mất mát” của Nhật Bản cũng được viện dẫn để cho thấy những khó khăn có thể kéo dài hơn dự báo. Họ từng tìm cách khơi dậy niềm tin thị trường sau khủng hoảng bất động sản những năm 1990, nhưng cuối cùng tăng trưởng tiêu dùng vẫn ảm đạm và kéo theo hệ lụy kinh tế trầm trọng. Tình huống này cho thấy nếu mô hình tăng trưởng không chuyển đổi theo hướng tăng tỷ trọng chi tiêu hộ gia đình trong GDP - điều tất yếu đòi hỏi các chính sách chuyển giao thì không thể tạo ra sự tăng trưởng bền vững cho nhu cầu nội địa.

Như vậy, việc Trung Quốc đặt niềm tin vào khu vực tư nhân để thúc đẩy tăng trưởng và đổi mới sáng tạo được đánh giá là một chiến lược đúng đắn, góp phần tạo động lực cho quá trình chuyển đổi nền kinh tế. Tuy nhiên, để hiện thực hóa mục tiêu này, Bắc Kinh cần những bước đi cụ thể hơn trong thời gian tới. Dự kiến, loạt chính sách đáng chú ý sẽ được công bố vào tháng 3 này - thời điểm diễn ra kỳ họp lưỡng hội, một trong những sự kiện quan trọng nhất trong năm, nơi quyết định các ưu tiên chính sách của Trung Quốc. Tương lai kinh tế Trung Quốc vẫn còn nhiều ẩn số, song ít nhất, bầu không khí đã “nóng” trở lại cùng những kỳ vọng lạc quan hơn về một giai đoạn phát triển mới./.

Dịch và tổng hợp từ The diplomat, Business times, Carnegieendowment.org.