Khi tôi học lớp Năm thì Mỹ quay trở lại bắn phá miền Bắc lần thứ hai. Do nằm trong vành đai bảo vệ Hà Nội nên quê tôi rất dễ là mục tiêu oanh kích. Để an toàn, chúng tôi không đến lớp mà học tại nhà.
Tôi còn nhớ, cô giáo chủ nhiệm tên là Hương, ngày nào cũng phải đi bộ hàng chục ki-lô-mét, đến tất cả các nhóm học ở các làng để giao bài cho học trò và kiểm tra xem chúng tôi học hành ra sao. Có bận cô vừa xuất hiện thì cũng là lúc máy bay Mỹ ầm ầm hú hét trên bầu trời. Thế là cô nhanh chóng trở thành người chỉ huy để đưa chúng tôi xuống hầm trú ẩn có trật tự và nhanh nhất. Khi không còn đứa nào trên mặt đất, cô mới chui vào sau cùng và ngồi chắn ngoài cửa hầm.
Mặc dù tiếng gầm rú của máy bay, tiếng tên lửa tầm thấp, tiếng đạn pháo luôn khiến cô giật mình, nhưng cô luôn giữ được một nụ cười trên miệng cùng với lời động viên: “Các em đừng sợ”.
Chúng tôi hoàn toàn phó thác tính mạng mình cho cô. Không hiểu sao, dù ngồi trong căn hầm ọp ẹp, nhưng chúng tôi cùng tin rằng chẳng thể có bom đạn nào, dù khủng khiếp đến mấy, làm gì nổi chúng tôi.
Năm tôi lên học lớp Tám, đúng vào năm kinh tế đất nước ở vào giai đoạn quẫn bách nhất. Hầu như vào mùa đông không đứa nào có đủ áo ấm. Trong khi đó, lớp học lại ở ngay cạnh cánh đồng, cửa sổ thông thống. Những hôm gió bấc tràn về chúng tôi đều co ro vì lạnh. Một hôm như thế đúng vào giờ học toán, cô giáo dạy toán của chúng tôi tên là Hạnh, nổi tiếng là nghiêm khắc, cô đặt ra những yêu cầu rất ngặt nghèo về tác phong cho học sinh. Ngáp hay ho thì phải che tay lên miệng. Vào lớp không được đội mũ, không được nói chuyện, không được gõ bàn… Nếu ai đó vi phạm cô sẽ mời bằng được ra ngoài, cho tới khi hết giờ của cô.
Nhưng hôm đó, vừa bước vào lớp, cô Hạnh phát hiện ngay chúng tôi đều run cầm cập vì rét. Cô cảm nhận được từng thớ thịt của chúng tôi đang co lại. Cô lướt nhìn khắp lớp một lượt rồi nói bằng thứ giọng xúc động:
- Từ giờ trở đi, những hôm rét, vào giờ của tôi, các em có thể đội mũ. Nào, những ai có mũ thì đội cho cô xem.
Cô lặng lẽ nhìn học sinh lôi mũ từ trong cặp, trong ngăn bàn. Rồi bỗng cô quay ra, đi rất nhanh về phía phòng ở. Lát sau cô quay lại với một chồng báo khá nặng mà cô tích cóp được. Cô nhanh chóng chia cho chúng tôi, bảo chúng tôi độn báo vào trong lớp áo. Vì rất rét nên hầu hết chúng tôi đều mau chóng làm theo. Xong, cô bất ngờ hô:
- Tất cả chú ý, cựa quậy toàn thân!
Chúng tôi nhất loạt làm theo, cùng với những tiếng cười không kìm được. Lập tức cả lớp học vang lên tiếng sột soạt. Và điều kỳ diệu đã xảy ra: Chúng tôi đều cảm thấy từ những tờ báo như toả ra hơi ấm. Mặt đứa nào đứa ấy bớt tím tái hẳn đi.
Có lẽ so với những gì mà con tôi đang nhận từ nhà trường bây giờ, thì chúng tôi quá thiệt thòi. Chúng tôi không có sách giáo khoa, quanh năm thiếu giấy viết. Thầy cô của chúng tôi ngày ấy chắc chắn không nhiều kiến thức như những thầy cô bây giờ. Nhưng chẳng hiểu sao, trong mỗi việc sáng láng tôi làm, trong mỗi suy nghĩ của tôi hướng tới điều tử tế, lòng danh dự và trách nhiệm xã hội, đều mang dấu ấn của những gì mình được truyền dạy từ tấm lòng của các thầy cô giáo hồi đó. Cùng với đó là ý thức lớn lao về tình thương yêu và lòng danh dự, những thứ tạo cho con người phần lớn nhân cách và nghị lực.
Bởi vì hồi đó, thầy cô chúng tôi không chỉ dạy học mà còn thị phạm cho chúng tôi bằng chính lòng hy sinh thuần khiết của mình.
Giờ đây, khi nền giáo dục nước nhà, nền giáo dục luôn mơ một giấc mơ lớn, đang phải đối mặt với vô số thách thức, mà một trong số đó, thuộc về điều quan trọng nhất, là thái độ lạnh lùng, ích kỷ, thậm chí độc ác của học sinh ngày càng biểu hiện đến mức đáng sợ mà chưa có cách nào khắc phục được, tôi chợt thấy tiếc cho những gì đã từng có dưới mỗi mái trường thực sự yên bình.
Hoá ra, giáo dục không đơn thuần chỉ là dạy cho người khác kiến thức cũng như thái độ ứng xử theo cái lối nhồi nhét, kể cả những thứ nhồi nhét đã được chọn lựa kỹ càng. Giáo dục trước hết và hơn hết là: Tạo ra một môi trường thanh cao, nghiêm trang về đức hạnh cũng như lối sống; Tạo ra môi trường thiêng liêng về tình cảm. Và cuối cùng, tạo ra môi trường tò mò, hấp dẫn về học vấn (học vấn ở đây bao gồm cả những thứ do học trò tự khám phá trong sự khích lệ của nhà trường và chúng phải được coi là phần lớn).
Chúng ta có thói quen đặt ra và nói rất hay về những mục tiêu lớn lao, mà quên rằng, có những lĩnh vực - như giáo dục chẳng hạn - mọi thứ phải bắt đầu từ những chuyện nhỏ nhất./.
