Tôi đã đi qua rất nhiều dòng sông, con suối, đi qua nhiều núi cao vực thẳm và rồi một chiều ở bên sông Hồng ngắm nhìn nước đỏ thì bắt gặp một cây ngô đồng nở hoa bên cây cầu Nhật Tân đẹp như mơ.
Ký ức bỗng dội về một dòng sông ở vùng núi Cấm Sơn. Đó là dòng sông không lớn cũng không nổi tiếng, nếu đi khắp sông cũng không tìm đâu ra bóng một cây ngô đồng thế nhưng dòng sông ấy lại có tên là Ngô Đồng. Nó khiến cho tôi quay trở lại vùng núi Cấm Sơn để nhìn nơi bắt nguồn dòng chảy rồi tràn sang lưu vực sông Sào Khê. Mùa hạ nơi đây nở đầy hoa gạo rồi đến những cây phượng vĩ, sông Ngô Đồng vắt trên mình màu vàng của lúa miền đất Tràng An và sang đến mùa đông thì nước trong đến nao lòng. Khi bóng núi đá vôi đổ xuống tạo nên vẻ uy nghi, kiêu hãnh bên đền Thái Vy nhuộm vết rêu phong và cổ kính.
Lữ khách đi trên dòng sông này, hạnh phúc nhất là không có tiếng máy nổ, chỉ có tiếng chèo thuyền gạt nước lãng đãng trôi chậm qua ba động Tam Cốc mà ngắm cố cung xưa - một thuở hiển vinh của ngôi đền thờ hai vị vua. Dân bản địa cứ thân mật gọi tên là đền Đinh Lê. Cái tên ngắn gọn mà ai cũng hiểu khi nhắc đến hai vị vua: vua Đinh Tiên Hoàng và Lê Đại Hành.
Sông Ngô Đồng còn giống như chiếc khăn nước ảo thuật với bốn mùa mang vẻ đẹp của hồn quê Việt. Nó ám ảnh bởi ngôi nhà lợp đá liêu xiêu bên núi, nom vừa đìu hiu vừa đẹp với một vẻ đơn sơ của kiếp người chài lưới. Có thể phía trong ngôi nhà đơn sơ không có đồ đạc gì. Một kẻ độc thân, chuyên đi bắt cá bắt cua để tồn tại và cậu ta không thấy mình khốn khổ. Chiếc giường là một cây gỗ xẻ đôi, phạt hai đầu, độ dài hai mét, kê bằng hai viên đá thế là thành chốn ngủ thiên đường. Cuối nhà xếp ba ông vua bếp. Khói đun nước đã xám lại trên vách đá, một bữa cơm đạm bạc là cơm và cá nướng. Một cách sống giản đơn nhất của thế kỷ 21, nhân vật mà tôi gặp tên Giong, cậu ta 17 tuổi. Chàng trai chỉ vận trên người một chiếc quần đùi và cởi trần. Hằng ngày Giong lặn sông, giăng lưới bắt cá và ốc núi. Giong bán ốc núi cho nhà hàng cũng đủ ăn nhưng cậu vẫn cố kiếm thêm để mai này lên bờ.
Tôi hỏi, tại sao trong nhà không có gì ngoài hai bộ áo quần vắt trên dây phơi. Giong nói không cần thiết. Cách sống của em chỉ ngày ngày đánh lưới trên sông Ngô Đồng, chèo thuyền vào chợ bán mớ cá đong cân gạo, mua tý mắm ngon để uống một hụm khi đi lặn sông. Hơn cả sự giản đơn là một cách sống đơn giản mà ám ảnh một phận người. Tôi đứng trước tượng phật lớn nhất ở Tràng An, hỏi Phật có thương thần dân không ạ, nhưng Phật chỉ lặng im.
Giong lớn lên ở một cô nhi viện. Trưởng thành, cậu bé bỏ đi đan cói rồi ngồi đan cói đến phát chán mà ra sông. Gặp ngày mưa, cậu đi tắm sông rồi thấy đi bắt cá cũng hay hay và thế là Phật độ cho đi bắt cá. Việc đầu tiên là bán cá, cất tiền trong cái túi nilon rồi vỗ đất bùn khô giấu vào núi đá. Ngân hàng của Giong là một ngọn núi và khi cậu kiếm đủ tiền sẽ mua một chiếc thuyền để kiếm ăn trên sông. Mơ ước của Giong chỉ có vậy. Hỏi có biết chữ không thì cậu gật đầu. Em biết đọc và biết tính đến hai triệu đồng, vì con thuyền em mua hồi đó hơn 1 triệu đồng. Lẽ sống đơn giản và tối thiểu là đủ sống .
Người ở cố đô Hoa Lư có hai dòng đạo. Một theo Đạo Thiên Chúa và một theo Đạo Phật. Giong theo đạo Phật và em chưa gặp xui xẻo từ khi sống với sông.
Cách sông Ngô Đồng độ nửa tiếng chèo thuyền, tôi lại gặp một ngôi nhà lợp lá. Nhà của một lão nông cày cấy bên núi đá vôi. Ông có mụn con trai lấy vợ và có đứa cháu hai tuổi sống trong ngôi nhà vách lá mà ấm cúng lắm. Rải rác dọc sông cũng có chục ngôi nhà dựng bên đường bán đủ thứ từ cây cảnh, ốc núi, thịt dê nướng và cơm cháy đặc sản vùng này. Món gỏi cá nhệch nổi tiếng của vùng Kim Sơn cũng có bán ở đây, nhưng muốn ăn ngon phải đi thêm 60km xuống nhà thờ đá Phát Diệm mà thưởng gỏi cá nhệch, nghe chuông nhà thờ đổ xuống hoàng hôn, uống rượu tắc kè để “rồi lên ta uống với nhau/ rót đau lòng ấy vào đau lòng này” (thơ Trần Huyền Trân).
Bạn đừng quên đi thuyền từ sông Ngô Đồng sang kênh suối khác, rất dễ đi lẻ bên lưu vực sông Ngô mà nghe chim hót nơi chùa Bích Động. Chùa vẫn có bà cụ Khế chín mươi tuổi chuyên đi vơ lá khô đun nước với lá hoa hồng đã sao vàng hạ thổ, rồi pha nước mời người đi lễ. Cụ Khế nói rằng, nhờ ăn mày cửa Phật, Phật mới cho cụ khỏe được như thế này. Cụ chưa nghễnh ngãng và cũng chưa chịu ngồi yên. "Tôi còn lên tới chỗ Phật tổ trụ trì trên núi cao, thắp đèn dầu dâng hương mà giác ngộ". Hỏi cụ Khế giác ngộ gì thì cụ bảo: "Cứ chầm chậm mà sống cho nó ra cái con người".
Ở kinh đô Hoa Lư này có tượng Phật lớn nhất nước, có chùa lớn nhất kinh đô xưa và nay, có hang động, có rừng và có sông. Sông Ngô Đồng cũng là con sông duy nhất. Đó là duy nhất chèo thuyền bằng mái chèo chứ không được cho thuyền chạy bằng máy nổ. Du lịch tĩnh phải thế. Thế mà nhiều người, có của nả không đem cho người cùng khổ cứ hăng hái đặt lên tay Phật, Phật có tiêu đâu nào. Rồi họ đặt lễ xin xỏ đủ thứ. Tôi chắc Phật cũng chưa cho.
Dâng đèn dầu ở chùa, nghe mãi cũng không hiểu tâm thế thời bây giờ đi về đâu, hỡi em? Những người thành phố, da tay da chân trắng nõn, họ vái như bổ củi. Họ giàu thế mà vẫn xin thêm nhà thêm cửa, xin thêm chức quyền, xin mua bằng tiến sỹ êm ru, xin mua con xe xịn. Có người khấn Phật xong, ra ngay bến Ngô Đồng đặt mua cả con dê ngồi ăn. Khấn xong là ăn, khấn xong là uống.
Đến Ninh Bình mua sắm sản phẩm du lịch như hàng thêu ren, hàng đan lát bằng cói, phải thừa nhận hàng thủ công mỹ nghệ ở đây cũng đạt đến độ tinh xảo. Nếu mà xuống bến sông Sào Khê đi khám phá các ngôi chùa nhỏ nhất nước, cũng chỉ có một tỉnh Ninh Bình này thôi.
Nhà thờ đá cổ kính cũng phải kể đến nhà thờ Phát Diệm. Nếu nhắc đến dòng sông lịch sử cũng phải nhắc đến Ngô Đồng, sông chảy qua ba hang động, nhũ đá đẹp như giấc mơ hoa, nơi dòng chảy vừa thâm u vừa như là bí ẩn. Một kinh đô của hoàng hậu Dương Thị, sông có thêm một điều duy nhất nữa, đó là duy nhất bà Dương Thị lấy hai vị vua. Nơi kinh đô cũ từng có một ngôi đền cũng duy nhất có tới hai pho tượng nhà vua hướng đều nhìn vào hoàng hậu Dương Vân Nga, đó là vua Đinh Bộ Lĩnh và vua Lê Đại Hành.
Ngàn xưa sử thi thường được nhắc đến trên dòng chảy của Tam Cốc Bích Động, của kinh đô Tràng An, qua những con thuyền chở người nhìn sâu vào dĩ vãng, không mờ phai. Nơi đây giống như một chiếc khăn nước màu vàng, sông Ngô Đồng vào mùa gặt cũng chan đầy nắng, nơi đây lại ảo mờ giống như chiếc khăn thẳm xanh của rêu phong mùa nước trong.
Dòng nước trong ngăn ngắt, có vẻ đẹp tĩnh lặng sâu thẳm như hồn người. Đâu đó, trong đời người, dòng sông vẫn vỗ về nhân gian, vỗ về một ai đó đã một lần bước trượt. Khi một ai đó đối mặt với sự cô độc hoặc từng bị đánh cắp niềm tin, người ta thường tìm về sông Ngô Đồng để tìm một không gian tĩnh tại, nơi nước trong. Đá xám, nơi uy quyền của hai quả nhân: Vua Đinh và Vua Lê. Thì ra làm đến vua cũng nhuốm mùi cô lẻ. Nhưng bù lại dòng sông Ngô Đồng vẫn cứ chảy hiền hòa từ phía núi đá Cấm Sơn dường như đã truyền thêm niềm tin và sức mạnh từ vị đất vị nước.
Bởi vậy tôi đã nhiều lần trở lại nơi đây và gặp Giong - chàng trai 17 tuổi ngày xưa đã có gia đình và một chiếc thuyền chở khách du lịch, rồi lúc vãn khách Giong vẫn đi kéo tôm và bắt cá. Chàng trai hiền lành khoe đời sống khá giả nhờ mưa thuận gió hòa, nhờ đức các vị vua ban cho gia đình cậu no đủ cùng muôn dân hưởng phúc thái bình. Sau đại dịch chẳng gì bằng được sống ở nơi kinh đô xưa. Có ai yêu Hà Nội mà không nhớ cố cung kinh đô xưa, Ninh Bình?
