Thời, ở đây là thời tiết.
Khí, ở đây là khí hậu.
Bệnh thời khí, là bệnh phát sinh theo thời tiết khí hậu. Hoặc dân gian còn gọi đơn giản là bệnh theo mùa.
Bệnh thời khí là một khái niệm kinh điển của y học phương Đông. Từ rất xa xưa, tập sách Đông Y lừng danh của Trung Quốc: Hoàng Đế Nội Kinh đã viết khá sâu vấn đề này. Tại Việt Nam, ông tổ ngành Đông Y, Hải Thượng Lãn Ông cũng đề cập chi tiết trong tập Hải Thượng Y Tông Tâm Lĩnh.
Ngành Đông Y còn có hẳn một chủ thuyết về vấn đề này, gọi là Thuyết Ngũ vận - Lục khí. Thường được nói gọn là thuyết Vận khí. Đại thể theo thuyết này, một năm bốn mùa tuần hoàn bất biến thì cũng có bốn loại khí tương ứng với bốn mùa đó, gọi là chủ khí: Mùa Đông thì chủ khí là giá lạnh, mùa Xuân chủ khí là ẩm ướt, mùa Hè chủ khí là nóng bức, mùa Thu chủ khí là hanh khô. Mùa nào có bệnh của chủ khí đó. Các bệnh sốt dịch hàng năm do khí hậu thời tiết thay đổi có khác nhau về quy mô, thế nhưng cũng không ngoài quy luật. Bệnh tật phát sinh cái gì và lúc nào hầu như phù hợp với thời tiết khí hậu lúc đó và ở đâu. Các bậc danh y đời xưa đã quan sát, đúc rút kinh nghiệm và tìm ra các quy luật đó truyền lại cho người đời sau, về các loại bệnh thời khí, trong các pho sách lừng danh nêu trên.
Ngày nay, dưới con mắt của y học hiện đại, chúng ta bàng hoàng thấy những đúc kết của người xưa hầu như là chuẩn xác. Dựa trên những phân tích các thông số về nhiệt độ, độ ẩm, gió, mặt trời... Tại từng vùng thời tiết khí hậu, tại từng mùa trong năm. Liên hệ với các loại bệnh dịch thường gặp và các nguyên nhân gây ra bệnh, chúng ta càng thấy kiến thức khái quát của người xưa là không thể xem thường. Mặc dù ngày xưa người ta không có điều kiện để đi vào thế giới vi mô của giải phẫu cơ thể, của vi khuẩn, virus và các yếu tố cụ thể khác gây nên các triệu chứng bệnh lý, thế nhưng về tổng thể cho đến nay những khái quát từ ngàn xưa vẫn tỏ ra chính xác.
Ví dụ, mùa Đông khí chủ là giá lạnh thì các bệnh thời khí của nó sẽ là về đường phế (phổi): Các chứng ho suyễn, cảm hàn, cảm cúm, khó thở... phát triển nhiều.
Về mùa Hè khí chủ là nóng bức thì các bệnh thời khí thường sẽ là các bệnh về ngoài da, đường tiêu hóa như viêm nhiệt, thổ tả... hay xảy ra.
Bây giờ có điều kiện, trình độ khoa học kỹ thuật phát triển hơn xưa rất nhiều, ta có thể biết được nguyên nhân trực tiếp chính xác của nhiều căn bệnh. Chẳng hạn như với căn bệnh viêm phổi cấp tính đang hoành hành dữ dội bên Vũ Hán, Trung Quốc và đe dọa lan ra toàn thế giới: Là do con virus Corona chủng mới, Covid-19, xâm nhập vào các tế bào phổi rồi tàn phá hệ hô hấp của chúng ta. Loại virus này đặc biệt thích hợp với môi trường khí hậu khô lạnh, hoàn toàn có thể coi nó là bệnh thời khí của mùa Đông như các thầy thuốc Đông Y đã phân định từ xưa. Vậy thì cùng với các biện pháp bao vây dập dịch và chữa trị tích cực cho bệnh nhân, chúng ta hy vọng đến khi nắng lên ấm áp, căn bệnh quái ác này sẽ bị đẩy lùi.
Một minh chứng rất rõ ràng cho bệnh thời khí là tại các nước có khí hậu nóng ẩm nhiệt đới như nước ta, thì có những căn bệnh rất riêng, đặc thù, mà các nước ôn đới, lạnh hầu như không có: Bệnh tả và sốt xuất huyết. Cho nên căn bệnh thời khí của mùa Hè nước ta sẽ là hai bệnh đó. Và, rất nhiều năm chúng ta đã phải đối phó khốn khổ với hai căn bệnh này.
Trong lịch sử nước ta, bệnh tả của mùa Hè năm 1945 đã giết rất nhiều người. May mắn là bệnh tả do con phẩy khuẩn tả (Vibrio cholerae) gây ra nay đã có nhiều loại kháng sinh trị tiệt nọc. Không như mùa hè năm xưa, những năm gần đây dịch tả cũng từng diễn ra dữ dội, nhưng chết người là một sự rất hãn hữu.
Thế nhưng với căn bệnh sốt xuất huyết thì vẫn là vấn đề nan giải. Bởi nguyên nhân là do virus. Con muỗi vằn chúng ta vẫn hô hào nhau tiêu diệt vào mùa Hè chỉ là vật chủ trung gian truyền virus Dengue gây sốt xuất huyết mà thôi. Mà virus thì các bạn biết đó, hầu hết là chưa có thuốc chữa. Việc chữa trị vẫn chủ yếu là hỗ trợ chức năng sống, nâng cao thể trạng, tăng cường sức đề kháng để cơ thể tự tiêu diệt virus Dengue!
Hai căn bệnh: Tả và sốt xuất huyết, rõ ràng là bệnh thời khí của mùa Hè nước ta. Bởi các mùa Đông, Xuân, Thu hầu như tuyệt không thấy xuất hiện. Chỉ đến mùa Hè, nền nhiệt lên cao, bọn virus, vi khuẩn và các vật chủ mang chúng mới phát triển sinh sôi nảy nở nhiều rồi gieo rắc tai họa.
Cá nhân tôi, sau khi quan sát theo dõi tình hình dịch bệnh và phỏng đoán đường lây lan từ tâm dịch Vũ Hán đi các nơi cho rằng, căn bệnh viêm phổi cấp tính do Covid-19 hiện nay chính là một bệnh thời khí mà y văn đã mô tả thời xưa. Trong lịch sử đã ghi lại, có vô vàn các ví dụ về sự tàn phá một đạo quân, sự biến mất cả một dân tộc, sự tiêu vong một đất nước vì những bệnh dịch bí ẩn chết người hàng loạt: Đó chính là sự tàn phá của những căn bệnh thời khí!
Thật may cho chúng ta, giờ đây khoa học phát triển, chúng ta đã nhận chân được rõ ràng cái gì gây nên thảm họa và cách khắc chế - dù chưa triệt để thì cũng hạn chế sự tàn phá của dịch bệnh rất nhiều. Nhưng suy cho cùng, sự hiểu biết của con người về chính bản thân mình và thế giới tự nhiên xung quanh mình vẫn vô cùng nhỏ nhoi. Vẫn chỉ là những hạt cát trên sa mạc mênh mông bí ẩn. Thế nên tôi lại một lần nữa mong rằng, ánh nắng mặt trời ấm áp của thời tiết khí hậu mùa Hè sẽ sớm xua đuổi con virus Covid-19 quái ác kia đi.
