Có lẽ, đây là một nghề độc nhất vô nhị ở nhà quê, phổ biến trong một thời gian ngắn vào những năm 70 của thế kỷ trước, giờ đã biến mất hoàn toàn, không để lại tăm dạng. Đánh hai chữ dận trai vào mạng Google, được trả lời là không xác nhận. Nghĩa là cả trong đời sống lam lũ, trong ký ức đầy tính hoài cổ và trên không gian mạng lấy vũ trụ làm hạ tầng, công việc này đều không còn để lại dấu vết tí ti.
Thế mà nó đã từng là một nghề.
Thường có hai loại trai sống trong ao đầm, là trai sông và trai nhà. Có lẽ gọi vậy vì trai sông di cư từ sông vào, qua những đận lụt. Còn trai nhà là loài trai quen sống ở ao đầm từ thượng cổ! Trai sông mỏng mình, to bản, có mầu ngũ sắc óng ánh ngoài vỏ, có những diềm thừa ra ở xung quanh như lưỡi hái. Còn trai nhà cục mịch, dầy mình, chỉ một mầu đen nhạt. Trai sông tốt mã nhưng nhiều vỏ lép ruột, không phải ở ao đầm nào cũng có, trong khi trai nhà thì béo núng nính, chỉ những thịt là thịt, bất cứ đâu có bùn nước, cũng là nơi sinh sống. Thời đói kém, đặt miếng ăn cao bằng trời, nên trai nhà được các bà nội trợ ưa chọn, đắt một tí cũng bõ. Còn thời nay, một con trai sông không ruột, cỡ cái quạt nan, mầu cầu vồng có thể đổi được cả xảo xề trai nhà.
Cả trai sông và trai nhà đều sống bình lặng dưới lớp bùn sâu. Với người, thì mùi bùn rất nặng, nhưng với trai thì đó là cả một thế giới hương hoa. Muốn bắt chúng chỉ có hai cách: Chờ tát cạn ao đầm rồi moi chúng lên từ bùn, hoặc cách thứ hai chính là đi…dận. Ở nhà quê, không phải cứ hứng lên là bắc gầu (ngày nay dùng máy bơm) để tát cạn ao.
Vì thế, muốn có những con trai như vừa kể, chỉ còn cách dùng chân dận. Mặc cho nước mênh mông, có thể ngập đến ngang mũi (chỉ đừng ngập qua mũi), người dận trai cũng không thèm bận tâm. Đồ nghề của họ chỉ là một cái chậu hay xảo xề để đựng. Công cụ chính cho việc này là đôi bàn chân. Khi tin rằng khu vực ao đầm nào đó có trai, họ lội xuống và dùng chân dận sâu vào lớp bùn. Độ sâu ấy có thể tới nửa mét.
Hai bàn chân của họ cứ lì lợm lấn vào lớp bùn. Trong bùn có đủ cả: Mảnh sành, gai góc, gạch vữa… nhưng cạnh của một con trai (chúng thường cắm thẳng đứng xuống bùn), thì vẫn không thể lẫn về cảm giác phát lên từ bàn chân. Bởi kinh nghiệm là thứ không thể dạy và học được, mà phải trải nghiệm. Vì thế, mô tả lại cảm giác của việc bàn chân chạm vào con trai là vô cùng khó. Nhưng khi đã chạm, đã nhận được tín hiệu gặp con mồi thì bàn chân như có mắt, có tay, nhanh chóng đưa ra ước lượng về kích cỡ và ngay lập tức não bộ lên cơn hưng phấn. Nó giống hệt với cảm giác của người đi săn bắn trúng con thịt và biết chắc nó sẽ nằm trên vai mình khi trở về, trong sự hân hoan của dân làng và cơn reo múa của con tì con vị.
Một trăm phần trăm không có nhầm lẫn, thế mới là cả một sự bí ẩn của lao động.
Nhưng sự bí ẩn lớn nhất sắp sửa được nói tới.
Chưa cần phải ngụp sâu xuống moi con trai lên, người ta đã biết nó là trai nhà hay trai sông. Nhưng dù là loại nào thì cũng đáng để coi là thành quả. Những con trai to bằng cả cái quạt nan (thường là trai sông mới có kích cỡ lớn), sau khi chần nước sôi sẽ tách vỏ để lấy ra miếng thịt trắng trong, mềm, rất nhiều nước bao quanh để giữ cho lưỡi trai linh hoạt, vì thế thực sự nó là loại rất bổ béo và gây khoái khẩu.
Nhưng dù bổ béo, quý báu đến đâu thì cũng chả là gì so với cái vỏ sẽ bị vứt xuống hố rác! Ấy là ngày nay nghĩ lại mới thấy như vậy. Sao cuộc đời lại có lúc nên nông nỗi bi hài ấy. Giờ đây, đành chỉ biết ngồi mà tiếc và nhân thể thương cho một thời.
Người viết bài này vẫn còn có cảm giác mình đánh mất cả một kho báu vật, khi nhớ lại, thỉnh thoảng trong lúc thái nhỏ thịt trai, lưỡi dao của mẹ chạm phải vật rắn và vừa cằn nhằn, mẹ vừa lọc ngay ra một viên mà ngày ấy mẹ gọi là sỏi, xuýt xoa lo bị mẻ dao. Mẹ gạt nó sang một bên để lát sau gộp vào cùng với những thứ nội tạng bỏ đi, vứt cả xuống ao cho cá. Trước lúc ăn mẹ còn dặn thêm: Cẩn thận nhé, vừa nhai vừa nghe nếu chả may cắn phải sỏi thì nhớ nhè ra kẻo mẻ răng thì khốn.
Không dưới vài lần chúng tôi nhè ra những viên “sỏi” như vậy, cầm trên tay thả xuống chiếc mâm đồng kêu đánh coong, trong nỗi sợ tái mặt của mẹ.
Giờ đây thì tôi biết thứ mẹ gọi là sỏi ấy, đích thị là những viên ngọc trai tự nhiên quý giá, đời người nào may mắn lắm, có số đài các, mới được thấy một lần./.
