Ngõ là một từ ngữ quen thuộc, chỉ những lối đi nhỏ không những ở phố mà còn ở làng quê. Nhưng ngõ xóm lại là một câu chuyện khác và thực sự chẳng có gì đáng chú ý. Ngõ của phố mới là nơi dệt ra bao nhiêu điều của đời sống phố thị.
Ai không biết thời hiện đại, những ngôi nhà mặt phố là mơ ước xa xỉ của tất cả người dân, bởi mặt phố dù chỉ là một mét vuông thôi cũng là nơi làm ra bạc tiền của nả. Ấy vậy mà có một thời mặt phố chưa chắc đã là lựa chọn của nhiều người. Cũng như những nhà tập thể hồi những năm 70, 80, phải cỡ cao cấp mới được phân phối tầng trên còn viên chức quèn hay công nhân phải chấp nhận tầng một ẩm thấp.
Bấy giờ những con ngõ là sự lựa chọn yên ổn của những người không ưa xô bồ ầm ĩ. Thời đó cuộc sống vô cùng khó khăn. Người dân thành phố chật vật sống theo tem phiếu tiêu chuẩn. Việc làm chủ yếu là trong biên chế nhà nước. Cũng có thành phần bên ngoài như xã viên hợp tác xã và buôn bán lẻ chứ chưa có thành phần kinh tế tư nhân như bây giờ.
Hà Nội, những năm đó, cơ bản gần như nguyên trạng thời thuộc Pháp. Các con phố, nhất là những con ngõ, rộng rãi thanh bình. Nhiều ngõ phố nổi tiếng với những đặc thù riêng.
Ngõ Gạch thực chất là một con phố nhưng lại mang tên ngõ. Là một ngõ phố bán vật liệu xây dựng. Đoạn ngõ phố ngắn có một số cửa hàng bày bán bao xi măng, gói giấy bột màu, từng bó chổi đót, gạch ngói… Ngõ Gạch nối phố Hàng Ngang - Hàng Đường với phố Nguyễn Siêu. Đoạn tiếp giáp với Nguyễn Siêu, những năm 80, là một chợ nổi tiếng về quần áo cũ được duy trì từ sáng đến tối muộn. Nhiều lần bí tiền, tôi đều mang quần áo ra đây bán. Tất nhiên khi cần, cũng ra đây mua. Gọi là chợ quần áo cũ nhưng cũng có hàng mới như quần bò, áo bay…Việc mua bán được một đội ngũ gọi là phe đảm nhiệm, mua vào bán ra rất nhanh chóng. Thời đó dù là quần áo cũ, nhưng đây mới chính là nơi tập trung thời trang lớn nhất của Hà Nội. Sau thời kỳ bao cấp, chợ quần áo cũ này tan rã bởi người dân đã có những nhu cầu lớn hơn vì kinh tế phát triển và thu nhập đã được cải thiện đáng kể.
Ai là người Hà Nội, hẳn phải biết đến chợ Giời. Chợ được hình thành từ các đoạn phố của nhiều phố như phố Huế, Trần Cao Vân, Thịnh Yên… đặc biệt là rất nhiều ngõ liên thông. Đây là một điển hình về ngõ Hà Nội. Ngõ thậm chí nối sang cả khu tập thể Nguyễn Công Trứ.
Chợ Giời, những năm bao cấp, tập trung buôn bán nhiều mặt hàng cũ mới như xe đạp, đồng hồ, quần áo, máy móc thiết bị điện, nước… Tuy nhiên, nơi đây cũng là một tụ điểm xã hội, tập trung nhiều thành phần bất hảo, phe phẩy và là thị trường tiêu thụ của gian.
Dạo đó còn có cả món phe tem phiếu đủ loại, từ thực phẩm đến gạo, dầu. Vật đổi sao dời nhưng chợ Giời hiện nay vẫn tồn tại, dù đã được chính quyền quy hoạch, không cho lấn chiếm đường phố chính, mà lui vào các khúc phố ngắn hoặc ngõ. Tên gọi cũng được gọi là chợ Hòa Bình. Tính chất buôn bán đã khác xưa nhưng vẫn còn rơi rớt mua bán những đồ phụ tùng bị mất cắp như thiết bị ô tô, xe máy. Tên chợ Giời vẫn được không ít người sử dụng.
Ngõ Cấm Chỉ, ngõ Phất Lộc, ngõ Hàng Hương, ngõ Hàng Hành, ngõ Huyện… là những con ngõ độc lập như phố và những con ngõ đó nổi tiếng với không chỉ người Hà Nội. Đó là những khu buôn bán, khu ẩm thực tồn tại từ lâu đời đến tận hôm nay. Và đây cũng là địa chỉ hành hương của những người đến với Hà Nội tận hưởng cảm giác ấm cúng của một kinh thành xưa, cổ kính.
Có lẽ Hà Nội, cả xưa lẫn nay, những con ngõ là một đặc thù làm nên cấu trúc thành phố với không ít những thương hiệu kinh thành. Nhưng thật đáng tiếc, sự thanh bình ngõ phố xưa đã dần bị xâm thực ,bị bào mòn, phá hoại bởi nhịp sống hiện đại. Những con ngõ thênh thang dạo nào giờ đã bị thu hẹp từ xây dựng nhà cửa thiếu quy hoạch, thiếu kiểm soát, đến sự lấn chiếm mưu sinh vỉa hè, lòng ngõ.
Nếu làm một khảo sát công phu, hẳn sẽ có hàng ngàn con ngõ như thế. Nói không ngoa, có những ngõ nhỏ đến mức chỉ người quen mới dắt nổi xe máy vào ngõ, còn người lạ dù có gắng công đánh chịn tường cũng chịu chết, bởi khi xây dựng mỗi nhà đã cố lấn ra cái diện tích công cộng đó. Và chúng ta có khái niệm ngách chính thức. Ngách là những lối hẹp dưới ngõ. Từ ngách tôi thật sự không biết nó được du nhập vào Hà Nội từ lúc nào nhưng đó là một tên gọi vô cùng chính xác. Ngoài những nghĩa thông thường, nó còn chỉ sự xuống cấp của những con ngõ. Ngách cũng chính thức được công nhận bằng những tấm biển đánh số nhà. Ngách bây giờ gắn liền với ngõ và đứng ở hàng dưới theo thứ tự phố - ngõ - ngách. Có điều này, ở Hà Nội không ai gọi ngách là hẻm, dù rằng về vị trí, ngách hay hẻm tương đương nhau. Hẻm phố là cách gọi ở những thành phố phía nam và có lẽ nó chỉ những ngách cụt thì phải, tôi không dám chắc lắm.
Hà Nội bây giờ, ngõ ngách, nói không ngoa, đúng là thiên la địa võng. Ở những phố cổ, phố cũ, do không thể phát triển mở rộng về địa lý nên mọi chuyện còn khả dĩ, nhưng những phố mới, nhất là ở những khu vực làng quê tiến lên phố phường thì đây là những mê trận thật sự.
Ngõ, ngách chằng chịt cộng thêm sự quản lý đô thị hỗn loạn về việc đánh và gắn biển số, nên những khi có việc, đến ngay chính người phố cũng tướt bơ tìm kiếm địa chỉ. Đó là hệ quả của việc lấn chiếm đất đai, vô tổ chức trong quản lý trật tự xây dựng. Hệ thống hạ tầng quá tải. Cống rãnh nước thải nghẽn tắc ô nhiễm kinh hoàng. Rồi điện đóm, nước nôi sinh hoạt. Quá phiền toái khi những trật tự và quy luật bị đảo lộn. Nhưng biết làm sao được, bởi đó là cuộc sống mà cuộc sống thì không ngừng vận động. Vận động ở chính cả những sự trái chiều. Có lẽ là may mắn khi ta biết chấp nhận.
Ôi những ngõ những ngách của phố…
