Nhóm - theo cách hiểu thông thường, gồm một số cá thể tập hợp lại với nhau, cùng chung một mục đích. Với cách hiểu này thì bất cứ một lĩnh vực hoạt động nào cũng cần có “nhóm”. Nhóm mang lại lợi ích thiết thực và hiệu quả hơn hẳn. Vì nó có ưu thế huy động được sức mạnh cả về thể chất và tinh thần của số đông. Nó tạo ra điều kiện đồng chia sẻ để cùng nhau “tiến”.
Nhưng “nhóm” cũng có dăm bảy đường “nhóm”. Về cơ bản nhóm là tốt, song cũng không ít loại nhóm không tốt. Ví như nhóm cờ bạc rượu chè, nhóm tham nhũng, nhóm cơ hội nịnh bợ, nhóm lợi ích kinh tế - chính trị, nhóm trộm cướp lưu manh, buôn gian bán lậu, nhóm xã hội đen… mà hàng ngày chúng ta bắt gặp tràn lan trong các vụ xử án và trên mọi phương tiện truyền thông.
Ở đây, tôi không đề cập tới các loại nhóm nói chung mà chỉ nêu một vài hiện tượng “nhóm” trong đời sống xã hội. Mọi người còn nhớ, cách đây ít năm, trong Hội nghị lý luận phê bình văn học nghệ thuật được tổ chức ở Hà Nội, một nhà phê bình mỹ thuật kêu lên rằng: "Không ở đâu nhiều tượng đài như ở nước ta và cũng không đâu tượng đài xấu như ở nước ta"…
Tại sao vậy? Mục đích xây dựng tượng đài là tái hiện lại ký ức văn hóa dân tộc. Nó phải được tạo ra bởi những nghệ sĩ tài danh bậc nhất đương thời và một nhóm làm việc trung thực, khách quan, có chuyên môn cao. Quá trình thực hiện, dù chỉ định hay đấu thầu, cũng phải công khai minh bạch, có sự kiểm tra của cơ quan chức năng… Nhưng thực tế, nhiều dự án tượng đài, từ khi thiết kế đến quá trình thực hiện, đã không tuân thủ nguyên tắc này. Tôi từng chứng kiến không ít tượng đài chỉ do một “nhóm” bạn bè trình độ chuyên môn rất thấp, hợp nhau về cách sống, cách chơi… chụm lại với nhau, do một người không giỏi chuyên môn nhưng tài trong quan hệ, chạy được dự án, thế là hùa nhau làm. Họ làm tượng đài vì mục đích kinh doanh chứ không phải vì văn hóa. Hậu quả tác phẩm để lại như mọi người đã biết… Trước đây, dư luận được chứng kiến “nhóm” làm tượng đài ở Điện Biên Phủ. Cái “nhóm” bát nháo này đã gây ra thảm họa cho ngành mỹ thuật, trở thành vết đen khó rửa trong đời sống nghệ thuật nước nhà…
Bàn về nhóm, tôi chợt nhớ một người bạn quê ở miền Trung ra Hà Nội làm nghiên cứu sinh. Anh bảo với tôi: "Tớ phải công phu lắm mới tìm được một hội đồng bảo vệ luận án hợp "gu" của mình. Mình học hành xôi đỗ, có người đỡ đầu vui tính, lại có nhiều đệ tử nên lấy bằng tiến sĩ cái rẹt. Thời buổi này cứ giữa đường mà đi thì chỉ có phiếu đánh cho trượt"… Ngẫm nghĩ, nước ta tiến sĩ nhiều như lá rụng quả có nguyên nhân được sản sinh ra từ các “nhóm", "hội” kiểu này.
Chưa hết, ở nhiều lĩnh vực, các nhóm cũng thi nhau rộ nở: Nhóm khu vực, nhóm cùng xã, cùng huyện, cùng tỉnh, rồi cả cùng miền. Từ các miền này lại chia ra nhóm cùng tuổi, cùng thế hệ, cùng động cơ mục đích… Phiền nhất là các nhóm cùng động cơ mục đích vụ lợi. Nhóm này có thể sẵn sàng hy sinh quyền lợi cộng đồng, hy sinh quyền lợi nhân dân, trấn áp tước đoạt ruộng đất, của cải, thuế má của dân để phân chia tích lũy lợi ích.
Có một triết gia nói đại thể: Lợi nhuận mang lại một trăm phần trăm thì nếu phải treo cổ cả... bố nó, nó vẫn làm; lợi nhuận hơn nữa thì tử hình nó sẵn sàng chấp nhận. Điều này thực sự là thảm họa, làm đồi bại xã hội. Loại nhóm kiểu này hành sự mưu ma chước quỷ, bất biết đúng sai, phải trái, lạnh tanh quyết liệt sống chết đến cùng để bảo vệ lợi ích cá nhân. Nó có thể tàn sát thô bạo và không thương tiếc đối thủ mà nó cho rằng có nguy cơ đe dọa quyền lợi của nó…
Ví như một nhóm cơ hội họp bàn về việc chia quyền lợi và sắp xếp nhân sự. Có ông chỉ ngồi một chỗ nghe thư ký dóng tên ai đó lập tức quay ra hỏi: Quê ở đâu? Thế hệ nào nhỉ?... Khi biết người có tên cùng quê với ông và nhất là cùng thế hệ, ông lập tức phán: "Tốt rồi, đưa ngay vào danh sách". Mặc dù trước đó, ông không hề biết người được ông ủng hộ như thế nào, có xứng đáng được lên vị trí quan trọng không, xứng đáng được hưởng quyền lợi không…
Lại có nhóm cứ ngồi với nhau là tự nhận nhóm mình có lập trường chính trị vững vàng, có lý tưởng, lý luận tri thức, bằng cấp học hành thuộc đẳng cấp nhất nước. Chỉ cần là người trong nhóm, cho dù kém cỏi, nhưng những người cùng nhóm vẫn tìm trăm phương nghìn kế vận động mua chuộc, lôi kéo thuộc cấp dựng dậy. Một mực ép người dưới quyền đưa lên vị trí hàng đầu, quyết định quyền lợi sống còn của phe nhóm. Tại sao vậy? Dân gian có câu: “Trạng chết thì Chúa cũng băng hà”. Hóa ra như vậy là muốn sống, muốn cùng tồn tại, thì phải hợp tác "sống chết"?!
Xem ra, trò chơi phe nhóm của dân ta thật sợ hãi, kinh ngạc và nay đã thành tệ nạn làm suy tàn đất nước. Một người bạn của tôi, khi bàn chuyện phe nhóm, cứ ngửa cổ lên trời cười khùng khục mà rằng: "Thời thế thế thời… là thế, là thế!"…
