Nhiều bạn trẻ bây giờ có thể còn chưa từng nhìn thấy cây khoai lang, ít nhất để phân biệt với cây khoai tây, vì thế nói chuyện mót khoai có vẻ như đang kể chuyện trên trời. Nhưng thời của tôi, cách nay vài chục năm, thì mót khoai (chủ yếu khoai lang) vừa là thú vui, vừa là công việc nhưng quan trọng nhất chính là một cách kiếm sống vô cùng thực tế.
Có bạn sẽ hỏi: "Khoai ở đâu mà mót?".
Tất nhiên là khoai ở ruộng. Chả là đến kỳ thu hoạch, theo nông vụ xưa kia thì thường vào cuối mùa đông, Hợp tác xã cử xã viên đi “dỡ” khoai. Trước hết người ta cắt trụi phần dây lang đã tàn phía trên, rồi dùng cuốc, cày lật tung luống khoai lên. Việc dỡ khoai tuy đơn giản như vậy nhưng nói như các cụ, ăn cơm còn có lúc vãi, nữa là đào khoai từ dưới đất sâu! Khoai sót lại trong quá trình thu hoạch, như một điều bất khả kháng, chính là món quà mọn nhưng không thiếu ngọt ngào mà Trời muốn để riêng phần cho bọn trẻ.
Chờ bà con xã viên về hết, những kẻ mót khoai bắt đầu ùa xuống ruộng. Mắt đứa nào cũng tinh như mắt chim cắt, đảo ngang đảo dọc soi mói từng ụ đất, từng mầu sắc lạ, từng mầm cây… để phát hiện khoai sót. Và cho dù những củ khoai có ẩn mình kĩ đến đâu, cho dù chúng cùng mầu với đất ruộng, cho dù chúng đôi khi chỉ nhô lên mặt đất một tí đầu bé tẹo… thì cũng khó mà qua khỏi hàng trăm cặp mắt hau háu của lũ trẻ. Nhiều củ khoai béo nần nẫn,thực sự giống như cả một kho báu, được moi lên trong niềm thích thú tột cùng của người gặp may. Có đứa háu đói cầm củ khoai chùi ngay vào quần, mài xuống cỏ để làm trướt lớp vỏ mỏng tang mầu hồng tím đầy cám dỗ, làm lộ ra lớp thịt khoai tươi rói, trắng tinh trắng nõn và cứ thế đưa vào miệng cắn đôm đốp, nhai gau gáu. Người lớn trông thấy thì nhẹ là ăn mắng, nặng có thể no đòn vì tội mất vệ sinh. Nhưng cái vị ngọt của khoai sống vừa thanh mát, vừa bùi béo, vừa nồng thơm mùi đất thì luôn có thật, vô cùng khó cưỡng.
Thu hoạch khoai lang.
Sau một hồi càn quét, chiến lợi phẩm thu được là những củ khoai đủ loại kích cỡ. Cứ tưởng sau đó có đem sàng đất cũng chẳng thể tìm thêm được củ khoai nào còn sót lại. Nhưng mà ai vội nghĩ thế là lầm to.
Cũng thửa ruộng đó, thường sẽ bỏ hoang cho “đất thở” đến mùa sau. Gặp trận mưa rào đầu mùa, nước mưa nhanh chóng xóa hoàn toàn dấu tích của những luống khoai, để lại là một cánh đồng phẳng như lụa. Những củ khoai ẩn náu lì lợm nhất cuối cùng cũng lộ ra, thường là trên đầu đã kịp có mấy cái mầm óng mượt. Chúng lập tức là mục tiêu của những chú ngỗng có khả năng đánh hơi vượt xa loài chó. Vào những ngày cực kỳ tươi đẹp mà chỉ đời người nào may mắn mới được trời ban cho vài dịp, chủ của đàn ngỗng có thể phải chạy rạc cẳng trên cánh đồng đất cát pha mát lịm gan bàn chân, để nhặt khoai mầm. Lần này thì không một mống khoai nào có thể trốn thoát!
Những củ khoai mầm đó, củ nào cũng bị ngỗng làm sứt một miếng ở đầu, mới thực sự là kho báu của tuổi thơ. Hình như có bao nhiêu ngọt ngào, thơm tho, mát bổ… mà trời đất tích tụ được, đều nhốt cả vào trong củ khoai. Có thể gọt vỏ ăn sống, độ giòn và ngọt không thua gì quả lê đường hảo hạng. Nhưng tuyệt nhất vẫn là vùi thẳng củ khoai vào than nóng đốt từ thân cây phi lao, rồi hồi hộp ngồi xem khoai cựa mình, cựa rất nhẹ, trước khi vỏ khoai ướt đẫm thứ mật mầu nâu với một mùi thơm xộc thẳng vào tận con tì con vị. Đố ai có thể cưỡng lại được để không bới tung đống than lên, chuyền trên hai bàn tay củ khoai nóng hổi, trong khi miệng vừa thổi phù phù vừa nuốt nước bọt.
Nhưng mọi sự kì diệu nhất chỉ lộ ra khi củ khoai bị bửa đôi: Một thứ giống như thạch nhưng thạch không thể so được, mầu ngọc phách trong suốt hiện ra, tỏa hương ngào ngạt có thể khiến ta phải phủ phục xuống mà cảm ơn trời đất, mùa màng.
Giờ đây công việc mót khoai hầu như chỉ còn trong những chuyện kể, có hơi hướng của chuyện cổ tích. Nỗi khổ, nỗi kinh hoàng của một thời đói khát là điều chúng ta muốn quên đi và cầu mong nó không trở lại. Nhưng bạn trẻ nên nhớ, sự giầu có, ngọt ngào của mỗi cuộc đời, đôi khi, lại được bắt đầu từ những cơ hàn, cay đắng…
